Piše: prof. dr Branislav Simonović
U zborniku Znamenite ličnosti Vranjske gimnazije upoznajemo vas sa likom i delom više od dvadeset naučnika, bivših učenika ove škole. A, da su oni vredni pomena, može da se vidi već iz kratkog prikaza njihovih ostvarenja. Videće se da gotovo nema naučne oblasti u kojoj se bivši učenici nisu iskazali. Njihovi rezultati značajni su ne samo za Vranje, već i za Srbiju, pa i van granica Srbije. Tekst je izvorno objavljen na portalu naučnog časopisa Nova galaksija.
Vranjska gimnazija proslavila je 2021. godine 140 godina od osnivanja.
Tim povodom objavljen je zbornik pod naslovom Znamenite ličnosti Vranjske gimnazije.
U njemu su dati kratki životopisi 171 ličnosti, bivših učenika Gimnazije Bora Stanković u Vranju, koji su svojim delom i dostignućima zaslužili mesto u ovom zborniku.
Pojam nauke danas i u vreme osnivanja vranjske Gimnazije, pa i u godinama posle, značajno se razlikuju.
U ono vreme nauka je podrazumevala najčešće praktična i primenljiva otkrića, od kojih se najveći broj nikada nije objavio, ali su ostali brojni objekti značajni za svakodnevni život.
Takvo shvatanje nauke može najbolje da se vidi na primeru našeg Nikole Tesle.
O lekarima, među kojima ima i onih čiji naučni rad u medicini zaslužuje pominjanje, ne pišem ovde jer o njima treba da svoju reč kaže neki lekar.
Najbolji i omiljeni učenik, po rečima samog Jovana Cvijića, Rista T. Nikolić, antropogeograf, poznat u Evropi, ostavio je značajna dela, a obradio je 178 naselja.
Neka od njih su Vranjska Pčinja u slivu Južne Morave (1903), Poljanica i Klisura (1908), Galijacija Šar planine”(1912) i druga.
Njegovi radovi su veoma značajni, jer je njima odredio etničku kulturu i nacionalni karakter stanovništva, posebno u krajevima koje su Bugari svojatali.
Jedan je od osnivača (s Jovanom Cvijićem) Srpskog geografskog duštva (1910).
Poginuo je na Solunskom frontu 1917. godine.
Već u prvim godinama posle Prvog svetskog rata, kad je trebalo obnavljati ratom opustošenu i iscrpljenu Srbiju, značajni su doprinosi obnavljanju naše poljoprivrede kroz naučno zasnovane knjige dr Milana Vlajinca, profesora univerziteta: O podizanju postradale poljske privrede (1920), O mlekarskoj proizvodnji pomoću kravljeg mleka (1920), O uspešnom gajenju kukuruza (1922), a i kroz obrazovanje brojnih studenata na Poljoprivrednom fakultetu u Beogradu.
Studija Elaborat ispitivanja mogućnosti za snabdevanje dobrom pijaćom vodom grada Vranja i dalje okoline njegove (1925) bila je dobra podloga za izgradnju vodovoda u Vranju.
Podignuta je zgrada i iskopani su bunari za prvu električnu centralu u Vranju, da bi Vranje dobilo električnu energiju.
Formirana je i prva meteorološka stanica u Vranju (1925).
Prva zgrada u Vranju za koju je urađen statički proračun i građevinski elaborat u skladu s pravilima nauke i struke jeste vranjska gimnazija.
Da je to baš tako urađeno vidi se da i posle toliko godina ova zgrada istrajava.
I prvi viseći most s visećim sajlama u Srbiji u Mataruškoj banji, kao i ovo napred navedeno, dela su inženjera Mihajla Simonovića.
On je prešao Albaniju, završio fakultet u Francuskoj i vratio se u Vranje da pomogne svom gradu.
Doprinos razvoju srpskog stočarstva dao je i Stojadin Stamenković svojom knjigom Opšta zootehnika (1920), i radovima o konjarstvu i stočarstvu uopšte.
U izučavanju voća, povrća i vinogradarstva svojim delom dao je značajan doprinos profesor Poljoprivrednog fakulteta Milutin Stojanović.
Pouke o čuvanju i negovanju vina (1928.), O gajenju raznih vrsta povrća (1929), Vinogradarstvo (1930), samo su neke od knjiga ovog vrsnog stručnjaka.
Izgradnja prvih železničkih pruga uoči i posle Prvog svetskog rata delo je bivšeg učenika vranjske gimnazije, inženjera Petra Milenkovića.
Značajan je i doprinos očuvanju i obnovi Borskog rudnika, kao i razvoju obojene metalurgije u ondašnjoj Jugoslaviji kroz delovanje jednog od prvih inženjera rudarstva i geologije, te kao direktora Saveznog geološkog zavoda i Instituta za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Evgenija Kostića, belgijskog studenta.
I među matematičarima i astronomima ima značajnih imena iz Vranjske gimnazije.
Njihovi radovi i dostignuća su u oblasti diferencijalnih i funkcionalnih jednačina, kompleksne analize, specijalnih funkcija.
Reč je o profesoru Elektrotehničkog fakulteta Dragoslavu Mitrinoviću, učeniku čuvenog matematičara Mihajla Petrovića Alasa.
Prva žena astronom u Jugoslaviji, dr Ružica Mitrinović, rođena sestra pomenutog profesora, objavila je više radova iz matematike i astronomije.
U rešavanju matematičkih problema u teorijskoj astronomiji i nebeskoj mehanici, posebno u kretanju planeta i određivanju malih planeta, značajan je doprinos profesora Božidara Popovića.
Vranje je dugo bilo mesto gajenja duvana, te nije ni čudno da su se neki od bivših učenika tamošnje gimnazije bavili duvanom i ostavili značajna dela u toj oblasti.
Uroš Stajić, koji je doktorirao u Nemačkoj 1903. godine, objavio je više knjiga o duvanu: Štetočine i bolesti duvana (1911), Kultura i sređivanje duvana (1927), Duvanski rečnik i druge.
Neke od knjiga-udžbenika profesora Ljubiše Tomića (Poljoprivredni fakultet u Beogradu) su Poznavanje sirovina duvana (1962), Pakovanje duvana i duvanskih prerađevina (1962), Tehnologija duvana (1974), Tehnologija obrade duvana (1974), Tehnologija proizvodnje i poznavanja duvana (1977) i druge.
U oblasti kablovske (visokonaponske) tehnike i izolacije značajan doprinos dao je profesor Stojan Nikolajević, svojom knjigom Kablovska tehnika (2007) i drugim radovima.
Uveo je metodu konačnih elemenata kao matematički model za proučavanje električnog i toplotnog polja u energetskim elementima.
Značajne doprinose farmaciji dali su bivši učenici Dušan Nešić (infuzioni preparati), Slavoljub Pavlović (enzimska aktivnost tripsina pankreasa) i Sanja Stanković (biomarkeri, farmakogenomika, personalizovana terapija).
Termodinamika, posebno prostiranje toplote i mase, kao i numeričke simulacije u energetici i procesnoj tehnici oblasti su rada profesora Gradimira Ilića.
U oblasti razumljivosti govora značajne rezultate ostvario je Časlav Pavlović, profesor na Ajova univerzitetu (SAD) i u Marseju (Francuska).
Sinteza i prepoznavanje govora, oblast kojom se on bavi, je osnova veštačke inteligencije.
Osnivač je kompanije koja se bavi proizvodnjom digitalnih slušnih aparata i svetski je lider u toj oblasti.
Miodrag Popović, profesor Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu bavio se pasivnim, mikrotalasnim i aktivnim filterima (koji su primenjeni u prvim generacijama mobilnih telefona), a i digitalnom obradom biomedicinskih signala.
Njegovi radovi našli su brojne primene u savremenim elektronskim uređajima; iz njegovih udžbenika školovale su se brojne generacije studenata elektrotehnike.
Još jedan elektroničar, Zoran Stamenković, dao je značajne doprinose u proučavanju bežične komunikacije, a radi u Institutu za mikroelektroniku u Frankfurtu (Nemačka).
Teorijski fizičar Dejan Stojković bavi se fizikom visokih energija, uključujući kosmologiju, gravitaciju i elementarne čestice.
Značajni su njegovi doprinosi u proučavanju crnih rupa, kosmoloških problema i teorijama višedimenzionalnih prostora.
Njegov program generator događaja BlackMax koristi se u CERN-u (Ženeva).
I Jelena Stajić bavi se teorijskom fizikom, radila je na nekoliko američkih univerziteta, a bavi se fizikom čvrstog stanja i biofizikom.
Od 2014. godine je stariji urednik jednog od najprestižnijih naučnih časopisa Science.
Tatjana Stanojković, molekularni biolog i fiziolog, dala je značajne rezultate u eksperimentalnoj onkologiji, posebno u oblasti radiobilogije i molekularne radijacione onkologije.
Na osnovu rezultata ovih istraživanja treba da se individualizuje radioterapija, tj. da se prilagodi svakom onkološkom pacijentu.
Svrstana je u 2 odsto najboljih istraživača u svojoj oblasti za 2020. godinu, na listi koja sadrži 190.064 najbolja svetska naučnika.
Za svoj rad nagrađena je nagradom grada Beograda Despot Stefan Lazarević za 2020. godinu.
U ovom kratkom pregledu naučnih dostignuća bivših učenika Vranjske gimnazije nisu navedeni i brojni značajni rezultati i dostignuća koje su oni ostvarili.
Mnogi od njih bili su profesori univerziteta, dekani, direktori instituta ili šefovi laboratorija u značajnim institucijama, članovi mnogih (domaćih i međunarodnih) naučnih komiteta i komisija u kojima se donose odluke važne za budućnost naučnih oblasti, autori brojnih univerzitetskih udžbenika i monografija iz kojih su se školovale i školuju se brojne generacije studenata, a mnoga njihova otkrića našla su primenu u proizvodnji korisnih uređaja.
Podaci o životu, radu i o postignutim rezultatima bivših učenika, dati u ovom zborniku, mogu da posluže kao primer sadašnjim učenicima naše gimnazije, da vide da se istrajnim i stalnim radom mogu da postignu rezultati vredni pomena.
