Tri prve decenije Gimnazije u Vranju: Malo blagodejanaca i mnogo epidemija FELJTON (7)

Pružanje pomoći siromašnim učenicima u prvim godinama nakon osnivanja Vranjske gimnazije bila je stalna briga škole. Vranjski gimnazijalci najvećim delom poticali su iz siromašnih porodica. Direktor gimnazije Janićije Popović pisao je 1890. godine o tome: „Pouzdano mogu reći da je većina đaka siromašna, a mnogi nisu mogli sebi u toku godine nabaviti ni najnužnije đačke potrebe. Ovako sirotujući i mučeći se većina đaka III i IV blagodejanaca nije mogla ni dobiti ocene kakve se traže za sticanje prava na blagodejanje. Vranjski gimnazijalci, oni siromašni, razume se, izdržavali su se „od posluživanja“ i „hranili po prljavim i jeftinim vranjskim aščinicima“. Deca siromašnih roditelja odlazila su posle nižeg tečajnog ispita u najvećem broju slučajeva u potragu za bilo kakvom službom, a posle završene osnovne škole mahom u šegrte, sluge i najamnike.Državno blagodejanje (stipendisanje) bilo je minimalna pomoć i uslovljena odličnim i vrlo dobrim učenjem i primernim vladanjem. Sem toga blagodejanje je davano samo siromašnim učenicima od III razreda gimnazije. Ono je mesečno iznosilo 1885. godine 12 dinara u III, a 15 u IV razredu. Kasnije se taj iznos penje na 20, odnosno 30 dinara mesečno. Godine 1882/83. bila su dva, 1886/87 tri, 1889/1890. četiri, a 1901/1902 bilo je sedam blagodejanaca. Direktor Janićije Popović je naglasio 1890. godine bedu blagodejanja kao pomoći.„Blagodejanje ove godine bilo je malo, jer za četiri blagodejanca imala je ova škola do Petrovdana 30 dinara mesečno. U drugim mestima zasnovani su fondovi za sirotne učenike. Ovde se do sada to nije moglo učiniti. U drugim varošima opštine su mogle pomoći đačku sirotinju, ovde opština nije bila kadra da pruži dovoljno pomoći ni đacima osnovnih škola“.Sve do 1888. godine u budžetu škole nalazile su se pozicije na blagodejanje. Godine 1891/92. predviđeno je za blagodejanje bilo 598 dinara; naredne godine 981 dinar, 1896/97 bilo je 2.700 dinara, 1900/01. godine 1.500, a 1912/13 godine 2.280 dinara godišnje. U Vranju su svi blagodejanci bili državni. U susednom Leskovcu pored državnih bilo je i opštinskih blagodejanaca sa većim mesečnim primanjima i većim brojem učenika blagodejanaca.

Ljubomir Davidović, kao direktor Gimnazije u Vranju, formirao je 1891. godine Fond za pomaganje siromašnih učenika kojim je rukovodila uprava škole. Sredstva fonda su bila članarina, prilozi i ulozi utemeljivača i dobrotvora u visini 50 i 100 dinara. Sem toga u Fond su ulazili i prihodi od jedne godišnje zabave koju su u tu svrhu organizovali profesori i učenici. Fond je ubrzo postao važan faktor i njegovi članovi bili su Profesorsko društvo (1895), Zaštita (1894), narod Sreza pčinjskog (1894), kolegijum Gimnazije u Leskovcu, Vranjska akcionarna štedionica, Vranjska zadruga i dr. Fond su popularisali i neki profesori. Godine 1896. na priredbi za Fond govorio je „O milosrđu“ Radoje Domanović, a 30. januara 1897. godine „O današnjim zadacima srpstva“ Sava Maksić. Na prvoj priredbi dobijena su 234, a na drugoj 287 dinara.Fond je shodno svojim Pravilima jedan deo prihoda u toku godine ulagao na štednju kao osnovni kapital, a veći procenat prihoda izdavao na kupovinu udžbenika, odela, obuće i školskog pribora za siromašne učenike.Fond je na kraju prve godine imao kapital 59,25 dinara, do kje vrednost fondovih udžbenika iznosila 228,20 dinara. Kapital je narastao iz godine u godinu pa 1889. iznosi 1.695, 1900. godine 3.040, 1905. godine 3.125, 1906. godine 3.313 dinara, 1911. godine 5.635 i 1913. godine 7.457 dinara i 300 dinara u akcijama Duvandžijske banke.Knjižnica fonda bila je sastavljena od udžbenika koji su besplatno davani učenicima siromašnog stanja s obavezom da ih vrate na kraju školske godine. Teško je utvrditi koliko je bila vrednost ovih udžbenika u vremenu od 1891. do 1912. godine zato što su se oni brzo habali, te se rashodovanjem stalno i menjao broj primeraka. Prema izveštajima škole 1891. godine vrednost udžbenika je iznosila 228,20 dinara, 1900. godine 3.190, 1907. godine 3.713,40 dinara, 1910. godine 5.635,83 dinara i 1912. godine 6.351,98 dinara.

Zdravlje učenika kao stalan i aktuelan problem nije zapostavljan iako školski organi o tome nisu mogli učiniti sve što je bilo nužno da se učini. Gimnastika kao predmet koji se bavio fizičkim vaspitanjem učenika malo kad je bio stručno zastupljen, a spojen sa vojnim vežbanjem prosto je i zapostavljen. Osnovna kultura higijene u čitavom kraju bila je na niskom stupnju. Jedan lekar i okružni fizikus nisu stizali svuda po prostranom vranjskom okrugu. Vračare i primitivni lekovi naporedo sa crkvenim molitvama nisu mogli biti tako brzo prevaziđeni. O zdravlju učenika starali su se uglavnom roditelji, a ovi, budući nepismeni u većini i siromašni, nisu takve roditeljske obaveze mogli potpuno ispuniti. Đaci su češće poboljevali, slabo obučeni i loše hranjeni oni su još češće nazebali i time razarali otpornu snagu svog organizma. Epidemije su brzo i potpuno zahvatale naselja i borba protiv njih kao da je bila za duže vreme paralisana neznanjem i odsustvom zdravstvene službe. Lekari koji su obavljali zdravstvenu službu u vranjskom okrugu, pored vojnog lekara, svojski su se zalagali i za čuvanje zdravlja gimnazijalaca.Tek od 1898. godine Gimnazija u Vranju je dobila svog školskog lekara. On je besplatno lečio i pregledao učenike kad god je to trebalo, a osim toga je na početku svake školske godine pregledao sve učenike i na kraju podnosio izveštaj ministru prosvete o zdravstvenim prilikama u Gimnaziji dotične školske godine. Istina, ti su se lekari češće smenjivali, ali je među njima bilo i velikih humanista i radnika kakav je bio Uroš Kustudić. Prema lekarevim izveštajima učenici su tražili lekarsku pomoć. Godine 1898/99. njih 16; 1902/03. njih 162, 1906/07. njih 203, 1907/08. njih 163, 1910/11. njih 60 i 1911/12. njih 72. Upoređujući ove brojeve sa brojevima bolesnih učenika u dvema gimnazijama jugoistočne Srbije u Leskovcu i Pirotu, otkriva se da je najveći broj obolelih učenika u toku školskih godina bio u Vranju, pa u Pirotu, iako su obe bile šestorazredne i sedmorazredne, a najmanji u četvororazrednoj gimnaziji u Leskovcu.Iz lekarskih izveštaja vidi se da su učenici najviše bolovali od oboljenja grla (organa za disanje uopšte), malarije, bronhitisa, ekcema, boginja, tuberkoloze itd. Tri profesora Gimnazije u Vranju umrli su vrlo mladi od tuberkoloze (Vuja Veličković, Nikola Teofilović i Miloš Jeftić). Umiralo je i po nekoliko učenika godišnje. Akademik Miodrag Ibrovac, nekada učenik Vranjske gimnazije, seća se da je 1899. godine umrla Danica Veljković, jedina učenica u V razredu, kojoj je on držao posmrtni govor u ime školskih drugova. Njena bolest bila je tuberkoloza. Uzimajući u obzir masovno siromaštvo učenika, zaostale higijenske uslove, minimalne mogućnosti lečenja, nije ni čudno što je ova bolest kosila u ovom području Srbije. Školski nadzornik Stevo Čuturilo primetio je 1885. godine da osnovne škole u Vranju ne pohađa više od 50 odsto učenika i zaključuje: „To su begunačka deca iz Stare Srbije i Makedonije koja su jako siromašna i bolešljiva“.Školski letopisi gimnazije beleže i nekoliko većih raspusta zbog pojava epidemija: šarlaha i difterije (1907), više zaraza (1903) itd. Lekar je 1903. godine držao učeniicma predavanja: „O lošem dejstvu duvana, ubitačnom dejstvu sifilisa, pijanstva i tuberkoloze“. Godine 1901. lekar je obavio „reviziju genitalnih organa kod učenika V i VI razreda a napomenom „da se čuvaju polnih zabluda“, a 1912. održao je i predavnja „O čistoći, zarazi i gresima mladosti“.Školski lekari su loše prikazivali zgradu škole koja je bila primaran uzročnik pojave bolesti i oboljenja. Pomenuti lekar Kustudić konstatuje 1911. godine:„Badava se čiste učionice, badava se otvaraju prozori, ovom zlu nema leka jer je straćara u kojoj se nalazi gimnazija trošna, sa svake strane opkoljena nužnicima i štalama – opštinski nužnici i štale koje se nikad ne čiste nalaze se sa jugoistoka u daljini od šest metara, najprimitivniji školski nužnici sa severa u daljini od 14 metara, a nužnici sa oborom kafane Marganac sa zapada, u daljini od 8 metara".
(nastaviće se)(Izvor: "Tri prve decenije Gimnazije u Vranju", autor Radoš Trebješanin, Vranjski glasnik br VI, 1970)Priredio Dejan Dimić