Brojne zapise o narodnom pesništvu u Vranju i vranjskom kraju, u rukopisima i davnim izdanjima knjiga ostavio je iza sebe univerzitetski prof. dr Momčilo Zlatanović (1934 – 2022), najpoznatiji leksikograf i folklorista sa krajnjeg juga Srbije. Između ostalog pisao je i o guslarima u okolini Vranja i na jugu.
U južnim predelima Srbije negovane su i epske narodne pesme, posebno u Poljanici, Preševskoj Moravici, Jablanici, Crnoj Travi, Zaplanju, Lužnici i drugde, pisao je profesor dr Momčilo Zlatanović. On podseća da je u svojoj raspravi iz 1894. godine, u odeljku Prilog poznavanju sadašnjeg stanja epske poezije narodne, Svetislav Vulović razmatrao pitanje epskih pesama u vranjskom okrugu, zapravo u Poljanici.
Pojedine Vulovićeve konstatacije zaslužuju našu svestranu pažnju.
„U okrugu vranjskom, naročito u planinskim krajevima, epska pesma narodna živi od starina“ – isriče on. Iz podataka koji potom slede proizilazi da je u Poljanici pre 1878. godine bila živa epska i guslarska tradicija. Zato je Vulović i kategoričan u tvrdnji: „I još do pre dvadeset godina odjekivala je u ovim krajevima epska pesma vrlo živo i vrlo često“ (podvukao M..).
Pored domaćih guslara u Poljanici su pevali i pevači od zanata iz drugih krajeva. O Trojičinu dne ili uz Petrov post u poljanička sela su dolazili božjaci (slepi guslari) iz bitoljskog kraja, guslali i pevali o starim junacima, piše Zlatanović. Poljančani su od njih zahtevali da im po svu noć gude, a za nagradu su im davali vunu i maslo.
Za vreme Vulovićeva boravka i terenskog ispitivanja u Poljanici, stara epika se nalazila u stadijumu gubljenja. Starih guslara i pevača je bilo posve malo - po jedan u selu, a u ponekom – nijedan. „Ali svi još znadu dobro gudeti, a poneki neobično lepo i kitnjasto“ – zapazio je književni istoričar i folklorist.
Kao primer iz stare epske poezije, Vulović je naveo pesmu Hajduk Jeremija, čije varijante još egzistiraju u narodu.
Svetislav Vulović, prema navodim aprof. Zlatanovića, ukazuje i na činjenicu da se umesto stare stvarala nova, podmlađena epika, koju su donosili i širili mladići po povratku iz vojske i pogranični stražari i čuvari.
Mlađi su guslali slabije, nevešto podražavajući melodije zapadnih srpskih guslara, ali su nastojali da stvore i nove pesme.
Napomene Svetislava Vulovića o epskim narodnim pesmama u Poljanici podstakle su profesora Svetislava Simića da sakuplja i proučava folklorno gradivo, kojim bi se one mogle dopuniti ili u nečem ispraviti.
U Izveštaju Vranjske gimnazije za školsku 1895/96. godinu objavljen je jezgrovit članak profesora Simića, piše Zlatanović. Na osnovu građe koju je pribrao sa svojim učenicima na širem području vranjskoga kraja, on je dao više zapažanja o narodnim pesmama koje su ovde pevane krajem prošlog stoleća i naveo veoma interesantne primere.
Iz rada Svetislava Simića saznajemo da su se u vranjskom okrugu, naročito u brdovitim predelima, pevale i epske narodne pesme. Učenik Čeda Jevđenijević, npr, zabeležio je od nepismenog sredovečnog seljaka Teodora Ilića u Solačkoj Seni (u Inogoštu) sledeće pesme: Opklada Kraljevića Marka, Marko ide u sabor, Kralj Frenesović i Kraljević Marko, Od čega se Marko najviše poplašio, Paša Misirlija i kraljica Milica i Svadbarina na dete Grujicu.
Iz samog Vranja Simić je dobio varijantu Vukove pesme Kraljević Marko i Arapin, koju je saopštila nepismena starica. Nepismen zidar, starac Kona Dunđerović, rodom iz Leskovca, kazivao je više pravih epskih pesama: Zmijović Vuja, Kraljević Marko i Gorun Kesedžija, Dilber Anđelija i Turče Seratliče i dr.
Može se slobodno reći, navodi Zlatanović, da su u južnoj Srbiji ne samo pevane nego i stvarane narodne pesme u XIX veku. Lokalna je, npr, pesma o ubistvu Husein-age, zapisana od Kone Dunđerović, a koja opeva događaj koji se desio u Leskovcu negde u vreme krimskog rata.
I u Lužnici i Ponišavlju bilo je u XIX stoleću epike i guslara. Etnograf Vladimir Nikolić je o tome dao izvesne podatke. "I danas u svakom selu čućete da vam kažu za ponekoliko ljudi koji su u staro vreme rado po slavama i svadbama gudili i pevali uz gusle, a danas i ako neka kuća ima gusle, one su negde bačene na tavan, te nekad samo o slavi ili Božiću dede ispoje poneku pesan.
Za vreme turske vladavine ovdašnji seljaci učili su se gudeti uz gusle po Šumadiji. Osim toga za vreme turske vladavine u ovom kraju bili su mnogi poljski čuvari Turci iz Bosne, a oni su najviše gudili i pevali uz gusle. Od njih su najviše naši seljaci i neki sveštenici učili guđenje i pevanje uz gusle. Mnoge pesme sa guslarskom arijom i dans pokazuju da su gusle nekada bile ljudima poznatije. Poznati Beli Mehmed svakad je u svojoj sviti imao ponekog dobrog guslara, zabeležio je prof. Zlatanović.
Gusle nisu bile nepoznat muzički instrument i u Grdeličkoj klisuri. „Po planinskim selima dervenskim gudilo se i pevalo uz gusle i za vlade Turaka, a i danas se ti čini“. Među dva svetska rata u Ljutežu kod Džepa guslao je starac Ilija Ilić.
Proučavajući antropogeografske karakteristike Vlasine i susednih predela, Rista Nikolić se, uzgred, interesovao i za guslanje i usmenu tradiciju uopšte. U Crvenoj Jabuci se u prošlosti pevalo o Marku Kraljeviću, o Musi Kesedžiji, Milošu Obiliću, detetu Dukatinčetu i o drugim junacima. U ovom selu je bilo uobičajeno pevanje uz gusle. „Samo se, svakako, to ne može jednačiti s onim u zapadni krajevima“. Rista Nikolić navodi i ovaj podatak: „Sada mnogi imaju starinske gusle, zaostale od predaka, a i danas se prave. Npr, u Kalni od 100 kuća oko 20 do 30 nemaju gusle“.
Epika je u preševskom kraju održavana krajem XX veka. „Epske pesme se pevaju na slavama, svadbama i sedeljkama; recituje ih ili peva po jedan, a svi drugimslupaju, na dirljivim mestima uzvikuju, često dodajuči da nema više onog vremena niti onih ljudi i junaka, a osetljiviji i plaču“, uočio je Jovan Hadživasiljević.
U preševskoj kazi, podseća prof. Zlatanović, koja je od 1878. do 1912. godine bila pogranična zona Otomanske imperije, istorijsko-društveni uslovi su omogućavali i stvaranje novih pesama. „Svaki važniji lokalni događaj u XIX veku opevan je u ovoj oblasti u pesmi“.
U vezi sa guslama Hadživasiljević je zapisao: „Gusala u ovoj oblasti više nema, a bilo ih je doskora gotovo u svakom selu bar po jednih“. Najstariji Bujanovčani se sećaju kako je slepi guslar ispred kafane u Bujanovcu pevao begu iz Rakovca o Marku Kraljeviću i Turčinu.
Za gusle se znalo i u Pčinji. U Barbacu pričaju da je rod Krševljanci imao ovaj gudački instrument. A kad se jedna devojka udala u makedonsko selo Peljince, odnela je u miraz i te starinske gusle.
U vreme oslobođenja (1878) u Vranju su se mogle naći gusle. „U nekoliko kuća u samom gradu bilo je u to vreme i gusala. A u oblasti ih je bilo u više sela. Da su gusle ranijih godinabile više poznate, svedoči recitovanje narodnih pesama u ovoj oblasti, koje je po svemu onako kad se pesma recituje ili peva uz gusle“. (Hadživasiljević)
Posle 1878. godine gusle su u Vranju retkost. Guslao bi poneki graničar ili prolaznik iz zapadnih krajeva. Ponekad su se viđali i guslari iz Poljanice, ali obično samo na slavama ili drugim svečanostima deseljenika iz poljaničkih sela. Početkom ovog veka Sarajdar (Seredar) pevao je uz gusle svojim gostima u kafani. Među dva svetska rata kao guslar i duhovit čovek bio je veoma zapažen i omiljen siromašan kačar Vasilije Stojković (1863 – 1945), rođeni Vranjanac. Kad je pazarni dan ili neki praznik, viđao se u kafani Poljanica, u Gornjoj čaršiji, okružen seljacima brdžanima, koji su se oduševljavali njegovim pevanjem uz jednostruke gusle. Uoči svoje smrti Vasilije Stojković je guslao u gimnazijskoj Sali, gde je bio burno pozdravljen od učenika. Bio je i guslar stvaralac, ali niko nije beležio njegove pesme. Izražavao je simpatije prema radničkoj klasi, a napadao nenarodni režim u predratnoj Jugoslaviji.
Istražujući, od 1956. do 1962. godine, etnološke prilike u naseljima Vranjskog Pomoravlja, Vidosava Nikolić-Stojančević je posvetila značajnu pažnju i narodnom stvaralaštvu, a u okviru toga i narodnoj epici. Ona osporava konstataciju u literaturi da na ovom tlu nije mogla da nastane junačka pesma. Apsolutno je prihvatljivo njeno tvrđenje da pesme ovog podneblja imaju „specifičan epski izraz, karakterističan za najjužniji, periferni deo Srbije...“. Slušajući epsko pevanje i vranjskim selima, Vidosava Nikolić-Stojančević je mogla da zaključi i sledeće: „Karakteristično je takođe da danas gotovo veći broj starih žena zna i održava starinsku narodnu epsku pesmu, nego što je to slučaj sa starijim muškarcima, koji su ih većinom pozaboravljali, i pamte ih samo u fragmentima“.
Matija Murko je još 1929. godine pisao: „Bio sam iznenađen kada sam video da Muslimanke znaju recitovati, ali ne i pjevati epske narodne pjesme i da se među hrišćanskama mogu naći pjevačice, ipak, rijetko, na sjeveru Dalmacije“. Ovde, u južnom delu Srbije, otkako se zna žene pevaju i epske pesme.
Vidosava Nikolić-Stojančević je tačno zapazila da je melodija starih epskih pesama „očevidno očuvana ista kao iz vremena lada je praćena guslama: otegnuta, sa očuvanim preambulama i gradacijama, predasima između događaja“. Navela je naslove mnogih pesama, imena kazivača i mesta zapisivanja. Za pojedine pesme se može reći da su skoro lokalne (Deli Aguš, Novak i Ničko, Osman, Osman, more ajduk Osman i dr).
I u Crnoj Travi je bilo mnogo guslara. Tako, npr, u mahali Stepanovci skoro svaka druga kuća je između dva svetska rata imala gusle.
Jedan od najcenjenijih guslara u Crnoj Travi bio je Naćij iz roda Jovanovci. Njegove gusle, izrađene 1904. godine, čuvaju se u Narodnom muzeju u Crnoj Travi. U rodu Zlatanovića (ogranak bratstva Radovinci) poslednji guslari su bili: Cvetko Mitrović (1862-1949) i Miletija Zlatanović (1888-1964). U mahali Popadisci kao guslari su se i nakon drugog svetskog rata isticali Jovan Gligorijević i Jona Nikolić (1889-1982), koji je guslao o Savi Kovačeviću i Ratku Pavloviću.
U Pečinovcima je najbolje guslao Svetozar Veličković. Jovan Cvetković Socijal (1883-1966) iz Donje Kozarnice, likorezac i rezbar, pravio je gusle za sebe i za druge guslare. Njegove gusle čuva Radomir Kostadinović iz Crne Trave. U Crnoj Travi su guslale i žene. U Stepanovcima je, npr, guslala Dobrica Ivanović, koju su bugarski fašisti ubili 1943. godine.
Za Crnu Travu su karakteristične dvostrune gusle.
U obimnoj monografiji Dragoljuba Simonovića zastupljene su i epske narodne pesme iz zaplanjskih sela. Pesma Marko Kraljević i dete Dukadiče, koju je saopštio u Kopivnici pevač Mladen Stanimirović Džiga, sadrži niz pojedinosti koje nisu poznate u drugim varijantama. I sam početak je drugačiji:Vrlo Marku koplje otežalo.
Okrenu se Kraljević Marko,
na njega mu dva crna gavrana.
Njima Marko potijo govori:
„Čujete li, dva crna gavrana,
što mi danas na koplje težite,
ja ne mogu ni koplje nositi,
a kamoli dva crna gavrana?“
I u drugim selima iz Zaplanja postoje ne samo pojedini deseterci nego i čitave misaono-tematske celine kojih nema u varijantama iz drugih krajeva.
Pesme iz predela južne Srbije, zabeležio je prof. dr Zlatanović, znatno su slabije od klasičnih epskih narodnih pesama iz zbirki Vuka Karadžića u pogledu plastičnosti slikanja likova, skladnosti kompozicijske strukture, živosti pričanja i lepote pesničkog izraza. Epski izraz pevača iz južne Srbije, međutim, ima svoje specifičnosti, pa i poetske lepote.
