Piše: Vojkan Ristić (feljton objavljuje Politika)
Oslobođenje juga Srbije od viševekovne osmanlijske okupacije donelo je razvoj kulturnog života u Vranju.
Prvi korak načinio je ovdašnji trgovac Janča Jovanović Baldžija koji je 1892. godine sazidao zgradu Hotela Vranje, u kome će se zapatiti građanski život, pa i pozorište.
U Vranje kraljevskim ukazom za sudskog pisara dolazi Dragutin J. Ilić, pesnik i dramski pisac, poznat po tome što je, inspirisan sredinom u kojoj je radio, napisao tekstove pesama Šano dušo, Šano mori i Stojanke bela Vranjanke.
U tadašnjoj vranjskoj gimnaziji predavali su i Ljuba Davidović, osnivač Demokratske stranke, ali i mladi književnik Radoje Domanović koji je tada imao samo 22 godine.
U grad pod Pržarom dolazi sa suprugom Natalijom, koja je bila učiteljica u Vranjskoj Banji, gde će se roditi i njegova prva kćerka Danica.
Domanović je pripovetku Smrt napisao baš u Vranjskoj Banji, a u to vreme radio je i na rukopisu romana Iz škole u život, koji je izgubljen.
Ostalo je upamćeno da je tada mladi književnik i zaljubljenik u pozorište bio oduševljen Vranjem i njegovim ljudima.
Nemirni duh ga nije ostavljao po strani, pa je 1896. godine kao profesor organizovao Đačku zabavu, na kojoj je održao predavanje O milosrđu.
Nakon toga izvedena je i prva pozorišna predstava Gorski vijenac, što je izazvalo veliko oduševljenje građanske javnosti u Vranju.
Istorija je zabeležila i anegdotu iz Domanovićevog jednogodišnjeg boravka u Vranju.
Komšija koji je živeo pored stana književnika, jednog dana je Domanovića pitao: „A bre, profesore, što ti celu noć gori svetlo u sobu?”
Pisac je odgovorio: "Kad ne mogu da isteram strah iz ove Srbije, mogu bar iz svoje sobe".
Kod Vranjanaca je pisac Stradije, šetajući se stalno sa crnim šeširom velikog oboda na glavi, izazivao kontroverzne komentare.
Iz više istorijskih izvora navodi se da je Domanovićem tekst Pozorište u palanci inspirativno nastao baš u Vranju, u kafani Orač koja se nalazila u okolini varoši.
Domanović i pisac Koštane Bora Stanković su u kafani Kosovo usred Vranjske Banje gledali za istim stolom predstavu Boj na Kosovu, putujuće glumačke družine Sinđelić iz Niša.
Potom su, kako je ostalo zabeleženo, vodili diskusiju, gde je po Domanoviću Obilić najveći srpski junak, dok je za Boru to bio Marko Kraljević.
Posle balkanskih ratova i Velikog rata kada se o pozorištu nije razmišljalo, Đačka družina Zaštita imala je četiri pozorišne predstave 1924, dok su usred Vranja te pozorišne godine odigrane ukupno čak 44 predstave putujućih pozorišta.
Tada je uprava Građanske kasine donela i odluku o osnivanju pozorišta.
Prva predstava bila je komedija Ženidba posle smrti, koju je režirao Andra Popović Daskal, tada upravnik i glumac sa iskustvom iz putujućih družina, gde je nastupao i sa kasnije legendarnom Žankom Stokić.
Od tada se kroz godine razvijao pozorišni život u kome će Pozorište Bora Stanković prolaziti kroz različite faze, od profesionalnog do amaterskog, i opet ukrug.
Iz Koštane samo peti čin
Članovi Pozorišta Građanske kasine u Vranju bili su ugledni lekari, učitelji, činovnici, državni službenici. Ostalo je zabeleženo da je deceniju i više od smrti Borisava Stankovića, lokalno pozorište 10. aprila 1938. godine izvelo samo peti čin iz predstave Koštana. Bio je to prvi pokušaj pozorišnog predstavljanja Stankovićevog dela u njegovom rodnom gradu, jedanaest godina nakon njegove smrti. Tada je profesor gimnazije Dragoljub Jovanović održao i predavanje Bora kao pisac i čovek.
