Rista T. Nikolić je još jedan znameniti Vranjanac u plejadi istaknutih naučnika istoričara, pravnika a pomalo zaboravljen, blizak saradnik dr Jovana Cvijića koji je dao veliki doprinos u razvoju geografije i antropogeografije.
Unuk Janje Vlajinca, u svom kratkom četrdesetogodišnjem životu ostvario je zavidnu karijeru geografa i antropogeografa.
Rođen je u Vranju 5. aprila 1877. godine, od oca Tome i majke Todore, kći Janje Vlajinca, najpoznatijeg vranjskog trgovca iz druge polovine 19. veka. Otac Toma je bio poreklom iz Preobraženja, na samoj staroj srpsko- turskoj granici.
Živeo je u porodičnoj kući u Vlajinskom sokaku, u centru Vranja, sa roditeljima i sestrom Jovankom. Osnovnu školu završio je u Vranju zajedno sa rođakom Milanom Vlajincem, Borom Stankovićem, Milanom Stajićem, Ristom Cvetkovićem, Petrom Milenkovićem i Ristom Jankovićem Lungom.
Ova zlatna generacija je završila sedam razreda gimnazije u Vranju. Pošto je Vranjska gimnazija bila nepotpuna, poslednji razred gimnazije i maturu su položili u Nišu 1895/96. godine.
Još kao učenik šestog razeda Gimnaziije pokazivao je veliku sklonost ka pisanoj reči o čemu svedoči negova sveska iz 1894. godine u kojoj je beležno narodne pripovetke i pesme iz Vranja Profesorski savet Gimnazije u Vranju je uvideo njegov nesumnjivi talenat koji ga je nagradio za vrlo dobro učenje i primarno vladanje, 29. juna 1894. godine knjigom Srbija i Turska u XIX veku, autora Leopolda Rankea, izdata u Beogradu 1892. godine, a koja se danas nalazi u vlasništvu porodice Vlajinac iz Vranja.
Nakon završene gimnazije upisao je Filozofski fakultet na Velikoj školi u Beogradu, istorij se se sesko- geografski odsek. Nije pokazivao određenu sklonost prema nekoj geografskoj nauci i tek sa pojavom užeg Geografskog seminara, bio je među prvim studentima koji su nadahnuto izvršavali svoje zadatke.
Još tokom školovanja zbog svog izuzetnog rada, na svečanoj sednici 15. juna 1898. godine, a na predlog Akademijskog saveta Velike škole, dobio je zajedno sa Jovanom Erdeljanovićem Vidovdansku nagradu grada Beograda za rad Trgovački centri i putevi po Srpskoj zemlji u srednjem veku i u tursko doba.
Ova nagrada je objavljena u listu Beogradske opštinske novine (zvaničan list Opštine Beogradske, br. 28, 12. jul 1898. godine). To je bio vetar u leđa mladom naučniku čime je otvorio put u svet nauke.
O ovom delu je pisao i davao pozitivne komentare i sam dr Jovan Cvijić, koji je zadavao sve zahtevnije zadatke mladim naučnicima koji su ih uspešno izvršavali. U ovom radu Nikolić i Erdeljanović su opisali Moravsko-vardarski drum (Niš Leskovac - Vranje - Kumanovo - Kaplankoj Veles Tikveš Solun). Ovaj drum, koji spada među najvažnije drumove na Balkanskom poluostrovu, išao je od Niša na jug dolinom Morave, zatim prelazi u dolinu Vardara i njome išao do Soluna.....
Iz Leskovca su vodila dva puta u Vranje. Jedan put, srednjovekovni, kojim se donekle i u Tursko doba išlo, vodio je dolinom Veternice; njime je Braun (1699) došao u Vranje. Na osnovu Cvijićevih uputstava Rista T. Nikolić je vršio antropogeografska istraživanja koja je dr Jovan Cvijić priredio u svojoj monografiji Naselja i poreklo stanovništva, u sklopu Srpskog etnografskog zbornika. Vredan i ambiciozan, na školskom raspustu 1899. godine je vršio ispitivanja i po vranjskoj Pčinji, za potrebe vođenja studija „Naselja Srpskih zemalja".
Rista T. Nikolić je diplomirao geografiju i antropogegrafiju na istorijsko-filološkom odseku beogradske Visoke škole u junu 1900. godine i dobio zvanje filozofa. Bio je sledbenik i najbolji đak dr Jovana Cvijića, koji ga je planirao za svog nasledika. Nakon završenog Filozofskog fakulteta odlazi na odsluženje vojnog roka 1. avgusta 1900. godine. Pred kraj vojnog roka 23. jula 1901. godine poslao je pismo ministru prosvete i crkvenih poslova u kome ga obaveštava da je završno istorijsko- geografski odsek Filozofskog fakulteta na Velikoj školi, sa molbom da bude primljen u državnu službu kao profesor gimnazije. Naredne godine od marta do juna radio je kao asistent u Geografskom zavodu.
Iz Geografskog zavoda 1. juna 1902. godine premešten je za suplenta geografije u Gimnaziji Vuk Stefanović Karadžić, sa godišnjom platom od 960 dinara. Te godine za istraživački rad Opis Poljanice i Klisure Veternice u vranjskom okrugu nagrađen je novčanom nagradom iz Fonda Nićifora Dučića. To ga je podstaklo za dalji istraživački rad u oblasti antropogeografije. Kao antropogeograf bio je veoma uspešan u svom poslu, a rezultat toga su četiri antropogeografske i etnografske monografije i trideset naučnih radova, priloga i studija.
Pored maternjeg srpskog, govorio je nemački, francuski, ruski i arapski jezik. Presudno razdoblje u njegovom životu je 1903. godina, kada je ugledni srpski geograf dr Jovan Cvijić u svojim knjigama Naselja srpskih zemalja objavio dve monografije mladog profesora Riste T. Nikolića Vranjska Pčinja u slivu Južne Morave i Okolina Beograda i Smedereva.
Nikolićeva monografija Okolina Beograda i Smedereva rađena je na osnovu temeljnih istraživanja, koje je sproveo dr Jovan Cvijić sa svojim učenicima radeći položaj sela, tipove sela i kuća, šuma, stanova, imena, starina, ranija naselja, poreklo stanovništva, migracije i običaje. Osim toga ispitivao je zemljišne oblike morfologiju, vode i klimu. S posebnom pažnjom je opisao 49 sela. Nikolić je za manje od godinu dana prikupno i proučno ogroman materijal i na taj način dao nemerljiv doprinos geografskoj spoznaji ovog dela tadašnje Kraljevine Srbije. U knjizi Okolina Beograda i Smedereva Rista T. Nikolić antropogeografska ispitivanja bazira na istoriji okoline Beograda koji je znameniti grad na Balkanskom poluostrvu.
Nikolićeva monografija Vranjsko Pomoravlje - Vranjska Pčinja u slivu Južne Morave na jedan slikovit način opisuje reke koje teku ka Južnoj Moravi, prolazeći izvore u Pčinjskom kraju. Opisao je 22 sela Pčinjskog sreza, koja se nalaze u slivu Trebešinske, Preobraženjske i Buštranjske reke, i došao je do zaključka da se najveći broj stanovnika doselio u 18. i 19. veku.
S obzirom na činjenicu da kućne zadruge nisu bile mnogočlane, zaključio je da je došlo do demografkog sloma. Ova naselja su nekada imala 102 kuće i 589 stanovnika, dok su s kraja 19. veka imala dvadesetak pretežno starijih stanovnika. Mnoge stvari su doprinele da se demografska slika na jugu Srbije redukuje i da se demografski slom posmatra kao deo migrantskih kretanja.
On ističe da po svom položaju i konfiguraciji zemljišta sva sela su se mogla podeliti u dve grupe.
Prvu grupu čine sela koja su brdska vrletna sela, dok donja ili sela starog tipa čine drugu grupu te po svom položaju i zemljištu čine prelaz ka moravskim selima. Gornja sela su sela u slivu gornjeg toka pomenutih reka, dok su njihove kuće grupno raspoređene i nalaze se bliže reci. Pored geografskih karakteristika, Nikolić je istraživao i ekonomske prilike. Pisao je da su se stanovnici vranske Pčinje najčešće bavili poljoprivredom, i to voćarstvom, na posedima koji su u velikoj meri pripadali prkvi.
Tokom 1902. i 1903. godine za vreme letnjeg raspusta proučavao je Poljanicu i Klisuru i prikupljao grđu za naredna dela. Godine 1903. objavio je knjigu Stevan Nemanja i Rastislav Nemanjić, u kojoj je napisao blago tome ko dovjeka živi, imao se rašta i roditi, rekao je jedan veliki čovek, jedan izvaredni um srpski. Ove značajne reči našeg dubokog i darovitog filozofa Petra Petrovića Njegoša, mogu se potpuno primeniti na ova dva zaista zaslužena Srbina, jer se imena njihova nikad zaboraviti neće, nego se neprestano spominju, i spominjaće se, dokle traje sunca, zemlje i na zemlji Srpstva.
Odlukom Ministarstva prosvete i crkvenih poslova, 26. aprila 1904. godine, Rista T. Nikolić bio je razrešen dužnosti asistenta Geografskog zavoda Velike škole. Te godine 1. maja se prijavio za polaganje profesorskog ispita iz Geografije kao glavnog predmeta iz opšte i srpske istorije, kao sporednog predmeta i nemački jezik.
Nakon položenog stručnog ispita iz geografije kao glavnog predmeta i opšte i srpske istorije kao sporednog, i nemačkog jezika, Ukazom kralja Petra Prvog od 1. januara 1905. godine postao je profesor zemljopisa (geografije) i istorije u Drugoj beogradskoj gimnaziji. Tada odmah dobija razredno strešinstvo, a kao mladog profesora učenici su ga izuzetno cenili i poštovali. Samostalno je organizovao i veći broj ekskurzija za svoj razred. Zajedno sa đacima je obilazno manastir Rakovica, Torlak, išao Smederevskim drumom do Ašikobog brda (Veliki Mokri Lug), čak i Kosmaja. Rista T. Nikoli kao profesor druge Beogradske gimnazije uputio je 23. avgusta 1905. godine pismo ministru prosvete i crkvenih poslova u kome ga moli da mu odobri odsustvo, kako bi završio rad o Masurici i Krajištu, a nakon toga obavio istraživanje Ćustendilske i Znepoljske oblasti.
Da je bio veoma cenjen u naučnim krugovima potvrđuje dopis Glavnog prosvetnog saveta pri Srpskom kraljevskom ministarstvu prosvete i crkvenih poslova od 1. septembra 1905. godine upućen njemu da zajedno sa Radojem Dedincem donesu odluku o upotrebi knjige Osnovi matematičke geografije od Mih. Gajstbeka u srednjim školama.
Osim dve monografije koje je objavio 1903. objavljuje i monografiju Poljanica i Klisura 1905. godine. Ovom monografijom Rista T. Nikolić opisao je 57 sela u Poljaničkom srezu, kao i okolne oblasti: Vinogoš (Inogošte), Leskovačko polje, Jablanicu i okolinu Vranja. Monografija je izložena u dva dela: opšti i posebni. U opštem delu su iznete najosnovnije osobine oblasti Poljanice i Klisure: geografski položaj, istorija, fizičke prilike i naselja. Osim toga, upoređivao je i ekonomske prilike, razlike, tipove kuća i zgrada, stanove sa tadašnjim izgledom i gradnjom. Imena i postanak sela opisivao je u posebnom delu. Svako selo je posebno opisano. Opisana su sledeća sela: Golemo Selo, Mijovce, Oštra Glava, Gradnja, Drezgovica, Urmanica, Smiljević, Roždane, Stance, Dobrejance, Mijakovce, Gagince, Trstena, Kruševa Glava, Dragobužde, Strešak, Kaluđerce, Crcavac, Rapanja Bara, Studena, Tumba, Ravni Deo- Barije, Vina i Donja Okruglica.
U monografiji je prikazana karta na kojoj su označeni tipovi i starine sela, skice pojedinih sela, tip sela, poreklo stanovnika, planovi kuća, fotografije, pesme i priče, predanja i legende stanovnika o istorijskim događajima koji su se desili na području Poljanice i Klisure. To su određena saznanja koja se odnose na prošlost stanovnika Poljanice i Klisure, prenosila su se sa kolena na koleno i žive u narodu. Postoji predanje kako je Poljanica toliko stara, da je i od Stambol po stara. Autor beleži da o postanku imena sela kao i o mnogim drugm imenima u narodu, postoje „priče" i „domišljanja." Čitajući delo nailazmo na predana u kojima se kaže da se Poljančani sećaju istorijskih događaja, sećaju se vremena Nemanjića, Obilića, Jugovića, Kneza Lazara. Interesantno je i Ristino mišljenje da je u predelima Poljanice „preovlađivao srpski žival sa pravilnim govorom".
Pošto je bio cenjen od strane ministra i među kolegama postavljen je 8. oktobra 1908. godine za člana Komisije za izradu Pravilnika za ekskurzije u srednjim stručnim školama.
Posle završetka vojne vežbe kao rezervni oficir opet se vraća svom poslu gde vodi svoje đake na petodnevnu ekskurziju na Suvu planinu. Tokom te ekskurzije su obišli: Niš, Nišku Banju, dolinu Jelašničke reke, greben Suve planine, prevoj Babin grob, najviši vrh Tren, Belu Palanku itd. Posvećen svom poslu zajedno sa dr Jovanom Cvijićem osnovali su 1910. godine Srpsko geografsko društvo, gde je bio blagajnik.
Monografiju Krajište i Vlasina Rista T. Nikolić završio je 1912. godine koju je dr Jovan Cvijić objavno u svojoj publkaciji „Naselja srpskih zemalja." Opisao je oblasti i geografski položaj Krajišta i Vlasine, glavne geomorfološke osobine, klimu, kao i ekonomski razvoj stanovništva tih krajeva.
Veliku pažnju je posvetio naseljima kroz položaje i tipove sela. Pisao je o tri vrste kuća prema građi: prizemke ili kolibare, slamne kuće na gredama i һeramidne kuće. Upoređivao je ranije etničko stanje stanovništva ovih krajeva sa današnjim stanovništvom. Najveći značaj je posvetno opisivanju sedamdeset šest sela kroz njihove položaje i tipove, postanak sela i poreklo stanovništva. Idući po terenima nije se odvajao od svog fotografskog aparata beležeći prelepe fotografije koje su jednim delom sačuvane i koje se nalaze u vlasništvu porodice
Vlajinac.
One oslikavaju predele, stanovništvo i sam duh kraja. U knjigama značajno mesto zauzimaju toponimi, antroponimi i drugi nazivi kojima su imenovani, geografski, topografski i drugi pojmovi (reke, izvori, planine, brda, uzvišenja, biljke, drveće, ostaci starina, imena ljudi). Oslikavaju procese i promene koje su se u jeziku ljudi ovih krajeva događale u toku vremena. Autor beleži da o postanku imena sela kao i o mnogim drugim imenima u narodu, postoje „priče" i „domišljanja." Posebno je pisao o imenima sela, naveo je da je Lukovo nazvano po divljem duku, Rataje po zanimanju ljudi, jer su bili ratari i vrlo vredni, pa im je sva zemlja bila urađena (uratajena).
Proučavao je geografske nazive prema osobinama i izgledu tla: Beli kamen, Beli breg, Krivi dol, Ostra čuka, Golemi kamen itd. Nazive izvedene prema imenima životinja (zoonimi): Svinjarnik, Kozarnik, Magarevac, Gavran, Lisičarska maala itd. Nazive prema biljkama (fitonimi): Vinograd, Jabuče, Tri buke, Glog, Slive, itd. Naziv prema vodi (hidronimi): Barje, Mikina bara, Lekovita voda, Mišina češma, itd. Toponimi vezani za duhovni život i kultna mesta: Kaluđerski put, Krst, Manastirište, Popova bara, Sveta gora, itd.
Glavni izvor podataka bili su intervjui sa najstarijim meštanima proučavanih sela. Nije proučavao narodnu književnost, ali mogu se čuti i dan danas u narodu, naročito u našem kraju poslovice: Od kud bolest, otud i lek; Ne sviraj u praznu šupeljku, Cvrsta vreća proso drži.... Beležio je i veliki broj zagonetki: Naš vojvoda vodu pije, nad njega se barjak vije (petvo), Karadža uleže, a rogovi ne mogaše (svrdlo).
Predanja i legende kao vid usmenog narodnog stvaralaštva su zauzimala značajno mesto u njegovim delima, predanja o istorijskim ličnostma i događajima, o čumi, vodenim bikovima i džidovima, o preveravanju, o držanju vere i pobožnosti, kao i druga. Osim monografija napisao je i nekoliko stručnih radova objavljenih u prvom broju Glasnika Srpskog geografskog duštva. Njegovi radovi Glacijacija Šar-planine i Koraba, Penjanje na Šar-planinu i Penjanje na Korab objavljeni su 1912. godine, a već naredne godine objavljen je rad pod nazivom Sumnjivi glečerski tragovi na Suvoj planini.
Emilo Cvetić je napisao da je stručni rad Glacijacija Šar planine i Koraba krupan uspeh za našu naučnu Geografiju. U ovom stručnom časopisu 1914. godine objavljena su još četiri stručna rada ovog atropogeografa Glečerski tragovi na Kopaoniku, Sumnjivi glacijalni tragovi na Staroj planini, Noviji železnički projekti u Bosni, Lici i Dalmaciji i Širenje Arnauta u srpske zemlje, koji je 1938. godine objavljeni kao posebna publikacija. U radu o Arnautima prikazan je dokumentovani pregled širenja Arbanasa prema istoku i severoistoku, od druge polovine 17. veka. Iz samog rada se vidi da su naseljavali područja koja se nalaze istočno i severoistočno u Zapadnoj Makedoniji.
Osim toga opisao je nasilnički dolazak Arnauta u Poljanicu. Slikovitim rečima Nikolić je opisao njihov dolazak u selo Dobrejance kod jedne porodice. Naime, Arnauti su molili da prespavaju i ručaju, gde su ih Srbi domaćinski primili, ali oni nisu hteli više da napuste kuću. Ubrzo su ubili glavu porodice, nakon čega je ova porodica bila prinuđena da napusti selo. Istorija je dala mnogobrojne primere u kojima su Arbanasi podlegli materijalnim interesima, okrećući oružje protiv Srba. Nešto kasnije, uz dobru nagradu, i protiv Sultana. Nikolić pored ostalog je napisao: "Mi smatramo Arbanase kao vrlo loše i podmitljive. Oni se ponose svojim divljaštvom u borbi brzim odlučivanjem i lukavstvom".
Učestvovao je u balkanskim ratovima kao rezervni oficir u Prvom pešadijskom puku. Sa straže u Musulju na bugarskoj granici pisao je reportaže i dokumentovao ih fotografijama. Za vreme dok je bio na ratištu dr Jovan Cvijić kao njegov veliki prijatelj šalje mu pismo u kome je izražavao brigu za njegovo zdravlje. U isto vreme ga moli da beleži sve što je doživeo u ratu dok mu je sećanje sveže i da kasnije o tim saznanjima održi jedno predavanje na prvoj sednici Geografskog društva. Te 1913. godine 5. aprila iz Debra poslao je pismo majci Todori Nikolić i sestri Jovanki u kome ih obaveštava o situaciji o mestu u kome se nalazi. Kada je trebalo podizati Južnu Srbiju, dr Jovan Cvijić ga je uputio u Skoše radi organizovanja rada i otvoranja Narodnog muzeja u ovom gradu. Za manje od godinu dana Rista T. Nikolić je proputovao sve oblasti i prikupio znatan broj predmeta. Tako je početkom 1914. godine postao prvi upravnik tek osnovanog Narodnog muzeja u Skoplju.
Međutim na tom putu je imao poteškoće, jer je zgrada koja je bila namenjena za smeštaj muzeja bila nezavršena. Zbog toga je Rista, 20. juna 1914. godine, poslao dopis Ministarstvu prosvete i prkvenih poslova sa molbom za kredit koji je neophodan za adaptaciju i opremanje muzejske zgrade. Istovremeno je radio na osnivanju naučnog društva u Skoplju. Sve njegove aktivnosti oko Narodnog muzeja su trajno prekinute zbog početka Prvog svetskog rata u kome je učestvovao.
U Prvom svetskom ratu kao dobrovoljac bio je raspoređen u Prvu armiju Moravske divizije Drugog poziva kao rezervni potporučnik. Posle Cerske bitke učestvova je sa svojom divizijom u borbama na Čavčićima blizu Drine 26. i 27. avgusta 1914. godine, o kojima piše i dnevnik koji nikada nije objavljen. Originalni rukopis o ovim borbama je sačuvala njegova porodica Vlajinac. Pisao je..... borba se sve jače razvijala i Čavčići su izgledali, kao da su u ognju. Prskale su granate i pušili se šrapneli po celome bilu Čavčića; u koliko su naši više nadijali, u toliko je vatra bila jača. Ipak se naš vojnik na sve to nije obazirao, jurio je napred, prebacivao se na suprotnu stranu Čavčića i ulazio u krvavu borbu.
Ubrzo posle bitke na Čavčićma, Rista T. Nikolić je uputio dopis uredniku Ratnog dnevnika, sa molbom da se članak u kome je opisao borbe Prvog puka, drugog poziva, koje su se odigrale na ovom mestu blizu Drine, objavi u vojničkom listu.
Poslo mučnog probijanja kroz Albaniju sa svojim pukom stigao je u Solun, odakle je kao ratni dopisnik Šumadijske divizije slao izveštaje za Ratni dnevnik. Izveštaje sa ratišta kao i o bici na Krivoj reci koja se odigrala 17. maja 1916. godine slao je dopisništvu Srpskih novina na Krfu u koima su se objavljivale informacije sa ratipta. Uporedno sa tim vršio je geografska i etnografska israživanja na Meglenu koji se nalazi u središnjem delu oblasti Makedonije u Grčkoj gde je bio raspoređen sa svojom vojskom.
Rista T. Nikolić poginuo je 17. aprila 1917. godine na Solunskom frontu, prilikom bombardovanja od strane neprijatelja u svojoj 40 godini. Sahranjen je u porti Dragomanske crkve na Meglenu.
Vest o njegovoj pogibiji kao i sam opis pogibije objavljena je u časopisu Ratni dnevnik, 22. aprila 1917 godine, koja se brzo proširila i jako odjeknula.
Borivoje Milojević, geograf i profesor Beogradskog univerziteta, je 20. aprila 1917. godine uputno pismo dr Jovanu Cvijiću u kome ga je obavestio o pogibiji Riste T. Nikolića.
Pavle Vujević, još jedan od njegovih prijatelja, poslao je Cvijiću dopisnu kartu sa obaveštenjem da je objavljen nekrolog o Risti T. Nikoliću u Srpskim novinama.
Službeni vojni list 1919. godine je objavio spisak umrlih vojnika od rana za vreme Prvog svetskog rata, među kojima je bio i Rista T. Nikolić. To je bio veliki gubitak za društvo i nauku.
U listu Pravda od 18. maja 1937. godine objavljen je članak posvećen Risti T. Nikoliću povodom dvadesetogodišnjice od njegove smrti.
Priča o ovom mladom naučniku, antropogeografu i geografu Risti T. Nikoliću završava se citatom profesora dr Jovana Lj. Janjića: "Onako kako je Bora Stanković ovaj kraj, ljude, mentalitet, uveo u književnost i umetnički transponovao, tako je Rista T. Nikolić ovaj kraj uveo u nauku".
Iz kataloga Antropogeografski rad i naučna istraživanja Riste T. Nikolića (autoru kataloga: Branislav Borić i Dragana Ristić)
