Piše: Tomislav R. Simonović
U 2021. godini padaju tri značajna jubileja - 140 godina od početka rada Vranjske gimnazije, 90 godina od postavljanja kamen temeljca za izradnju nove zgrade Gimnazije u Vranju i 70 godina od održavanja prve izložbe o Borisavu Stankoviću u knjižari najvećeg izdavača u Kraljevini Jugoslavije Gece Kona.
Njegova knjižara i danas se nalazi u Knez Mihajlovoj ulici, a u vreme održavanja izložbe zvala se Knjižara Gece Kona broj 1.
Jedan od značajnih jubileja je postavljanje kamen temeljca za izgradnju nove zgrade Vranjske gimnazije o čemu će biti više reči.
„Stara Vranjska gimnazija zidana je u srpskom stilu 1840. godine. Nju su zidali Debarac Vasilije Vasiljević i njegovi sinovi Anđel i Karanfil.
Uoči 1878. vladika Pajsije je zgradu otkupio od Husein-pašine kćeri i po oslobođenju Vranja poklonio je opštini za potrebe škole.
Gimnazija je počela da radi 1881/1882. godine. To je jedina gimnazija koja nije radila za vreme dva svetska rata.
Borisav Stanković je u toj zgradi učio i završio sedmi razred školske 1894/1895. godine.
Haremluk i Selamluk u visini prvih spratova bili su povezani jednim „mostom“ i preko njega se išlo iz jedne u drugu zgradu.
Obe zgrade bile su opasane visokim zidovima, a u početku jedini ulaz bio je sa severne strane.
Za potrebe Gimnazije, u Vršcu se 1887, u tada najpoznatijoj zvonolivnici Đorđa Bota i sinova, lije zvono koje se postavlja na Haremluk i tu ostaje do 1941, kada se sa Haremluka skida i postavlja na krov Osnovne škole „Vuk Karadžić“.
Zvono na krovu škole ostaje do 1961, kada se zbog popravke krova skida i od tada mu se gubi svaki trag.
„Most“ između Haremluka i Selamluka se uklanja, zida se pomoćna zgrada za potrebe vatrogasne stanice,“ (Izvor: Rista M. Simonović, Društvena istorija Vranja od kraja 19. do kraja 20. veka, Istorijski arhiv „31. januar“, Vranje, Grad Vranje, 2014.)
Zgrada Haremluka u kojoj je bila smeštena Vranjska gimnazija nije zadovoljavala osnovne uslove za školovanje đaka: bila je trošna jer je sagrađena od nekvalitetnog materijala, a smeštajni prostor postao je mali zbog većeg broja novorođene dece posle Prvog svetskog rata.
Zahvaljujući banu Vardarske banovine Živojinu Laziću i njegovom zameniku, nekadašnjem učeniku Vranjske gimnazije Janjićiju Krasojeviću (sin projektanta vranjskog parka Miloša Krasojevića), doneta je odluka da se 1931. izgradi nova zgrada gimnazije.
S njenim zidanjem počelo se na Vidovdan 1931. godine. Pre polaganja kamen temeljca, održana je svečana služba u Sabornoj crkvi Sveta Trojica u Vranju.
Kako su svi vranjski, sobinski, lukovski, vranjsko banjski, vlasački, prvoneški, davidovački, preobražanjski i ratajski sveštenici bili ubijeni od strane Bugara u Prvom svetskom ratu, dva sveštenika koja su činodejstvovala nisu bili iz Vranja.
Profesor veronauke Vranjske gimnazije, protojerej Miloš Magazinović došao je iz Užica i okružni sveštenik Dušan On. Popović iz Vlasotinca.
Na jektenija u Sabornoj crvi odgovarao je hor pevačko-muzičkog društva „Borisav Stanković“.
Vranjanci su najzad dočekali dan kad će da se gradi nova zgrada, pa je Vranje na Vidovdan blistalo. Stanovništvo se postaralo da se ulice očiste, zgrade okreče, a glavna ulica kao nikada do tada bila je okićena velikim brojem zastava.
U istoriji Vranja, po masovnosti i važnosti ovo je bio jedan od tri najveća skupa. Dva tako velika skupa bila su kad je Vranje bilo oslobođeno od Turaka 1878. i od Bugara 1918, kad su Vranjanci dočekivali oslobodilačku srpsku vojsku. Tada nije bilo ni vremena ni sredstava za uređenje grada.
Radosni građani što će dobiti novu zgradu gimnazije, u glavnoj ulici pozdravljali su nepreglednu kolonu koja je krenula iz Saborne crkve.
Predvodili su je sokoli, koji su išli glavnom ulicom Aleksandra I Karađorđevića i išli su prema spomeniku „Oslobođenja“, koji je kasnije nazvan čika Mitin spomenik.
Ispred spomenika prisutni su pomenom odali počast izginulim srpskim ratnicima koji su položivši svoje živote omogućili da u slobodi može da se sagradi gimnazija.
Po obavljenom činodejstvu prisutnima se obratio okružni protojerej Dušan On. Popović koji je istakao važnost Vidovdana za srpski narod. Vranjance je podsetio na žrtve koje su Srbi morali da podnesu u borbi za ostvarenje nacionalnih interesa.
Zatim je podban Janićije Krasojević, u ime Kraljevske banske uprave, položio venac i naglasio da venac polaže na spomenik „Oslobođenja“ koji je podignut u čast Vranjanaca i Šumadinaca koji su pali u ratovima za oslobođenje i ujedinjenje našeg naroda.
Posle završenog pomena povorka je krenula prema Masarikovom trgu, koji se nalazio u parku gde će je postavljen kamen temeljac za najlepšu zgradu u Vranju, kako je najavljeno u „Vranjskim novinama“ u broju 27 od 4. jula 1931.
Sa zidanjem se počelo polaganjem „Povelje“ u kamen temelj u 10.30 časova, na Vidovdan 1931. godine, u prisustvu izaslanika kralja Aleksandra Karađorđevića, pukovnika Milovanovića, pomoćnika bana Vardarske banovine Janićija Krasojevića, rukovodstva Vranjske opštine i velikog broja zvanica, građana Vranja i okoline.
Posle polaganja „Povelje“ održano je činodejstvo, a zatim se prisutnima obratio predsednik Vranjske opštine Dimitrije Z. Stojković.
Pročitao je tekst koji je bio ispisan na „Povelji“ i istakao je da se ova zgrada podiže za vreme vlade Nj. V. Kralja Aleksandra Karađorđevića, predsednika vlade generala Petra Živkovića, a da naročita zasluga pripada banu Vardarske banovine Živojinu Laziću koji nije mogao da dođe.
U znak zahvalnosti pročitana su imena nekih opštinskih lica, a na kraju je istaknuto ime firme „Tuner i Vagner“ iz Beograda koja će zidati zgradu.
„Povelju“ koju je pročitao Stojković u temelj je položio pomoćnik bana Janjićije Krasojević.
Zatim se prisutnima obratio direktor Vranjske gimazije, Kragujevčanin Dragoljub Zekavica, koji je istakao značaj Šumadinaca u raskidanju lanca petstogodišnjeg robovanja ovih krajeva: „I brzo jedna za drugom, niču nacionalne, kulturne i humane institucije, koje uzdižu, formiraju i utvrđuju nacionalni i državni mentalitet tek oslobođene braće u ovim krajevima. Sasvim je prirodno da je među prvima morala da se javi jedna od onih institucija kojom se najsigurnije i najpotpunije dolazi do izrade potrebnog nacionalnog i državnog mentaliteta, prirodno je što se odmah otvaraju škole i što se, pre no što dospeva i prva generacija osnovne škole za gimnaziju, već otvara, prvi put od postanka Vranja, prva gimnazija u njemu, s jeseni 1881. godine.
Odmah su otvorena prva dva razreda. Gimnazija beše smeštena u istoj zgradi u kojoj se i danas nalazi i za dugi niz godina u njoj i u drugoj zgradi do nje, u kojoj je takođe danas gimnazija, nalazile su se osnovna škola i gimnazija. Za ono vreme behu to velelepne građevine. Podizane za privatnu upotrebu, najpre su bile svojina nekog turskog činovnika no još pre oslobođenja 1878. otkupio ih je od Turaka za svoju potrebu ondašnji vladika Pajsije i u njima stanovao. Odlazeći iz Vranja odmah po oslobođenju vladika ih pokloni vranjskoj opštini za 'školu'.
Gimnazija ostaje za sve to vreme osobito draga i mila našem gradu i kroz nju prolazi čitava jedna falanga odličnih učenika, koji po izlasku iz nje, odlaze u druga veća mesta našeg severa, dovršavaju tamo svoje školovanje i postaju vrlo važni i visoki funkcioneri na svima mestima i svima poljima državne i privatne delatnosti.“
Istog dana u 13 sati održan je banket u hotelu „Vranje“ na kojem se, u ime građanstva, obratio advokat Aleksandar Leča Hristić, zatim banski većnik iz Rataja Stojan Jovanović, u ime omladine dr Dragoljub Mihajlović i stari nacionalni radnik, učitelj, predsednik sokola Mihajlo Stevanović Cupara.
Povratnik iz Francuske, građevinski inženjer, službenih Hidrotehničkog zavoda u Vranju Mihajlo M. Simonović dobio je zaduženje da uradi predračun i građevinski elaborat za novu zgradu Vranjske gimnazije.
Iako gimnazija nije bila gotova, useljenje u još nezavršenu zgradu počelo je 25. novembra 1933. i trajalo je do 10. decembra 1933.
Direktor Zekavica pročitao je podatke za školsku 1929-1930, i izneo podatak da je bilo 556 upisanih učenika od kojih je 255 položilo (41 odsto), a da više od polovine upisanih učenika, 301 učenik ili 59 odsto nije položilo.
Te školske godine Vranjska gimnazija raspolagala je sa nekoliko fondova od kojih su se po količini novca izdvajali: fond pokojnog Sretena Stajića za nagrađivanje siromašnih učenika, fond dr Jordana Stajića i fond za ručni rad.
Svi fondovi imali su 368.000 dinara gotovine, a interes koji su dobijali na osnovu kamate trošio se za tekuće potrebe škole.
Vranjska gimnazija zbog osvajačkih ratova Turaka, Bugara, Nemaca i Austro-Mađara u kojima je Kraljevina Srbija i Kraljevina Jugoslavija bila okupirana, jedinstven je primer u svetu koliko dugo je kao vaspitna ustanova bila zatvorena zbog dugotrajnih okupacija.
Vranjanci, iako okupirani, nisu dozvolili da im okupator uništi identitet, boreći se za slobodu tri puta su stavili katanac na svoju Gimnaziju.
Njena vrata bila su zabravljena za vreme Balkanskog rata godinu dana, za vreme Prvog svetskog rata od 1915. do 1920, i za vreme Drugog svetskog rata od 1941-1944. Iako ove, 2021. slavi sto četrdeset godina postojanja, iz nje je izašlo 130 umesto 140 generacija jer su okupatori „uništili“ 10 generacija koje nisu mogle da se upišu u prvi razred.
Nekoliko stotina učenika Vranjske gimnazije učestvovalo je u Prvom svetskom ratu, a nekoliko desetina ih je poginulo, među njima i profesori.
Za vreme Drugog svetskog rata bugarski fašistički okupatori vršili su prisilnu denacionalizaciju i asimilaciju Srba koje su zbog toga prekrštavali. Da bi sproveli bugarizaciju doveli su svoje profesore iz Bugarske kako bi iskorenili maternji, srpski jezik iz Gimnazije.
Gimnaziju su pretvorili u zatvor u kojem su najviđenije Vranjance mučili. U vreme dolaska Bugara na fasadi gimnazijske zgrade bili su reljefi poznatih srpskih i jugoslovenskih ličnosti, Vuka Karadžića, Borisava Stankovića, Ivana Gundulića, Save Nemanjića, Ivana Mažuranića, France Prešerna i Petra Petrovića Njegoša.
Umetničku galeriju su potpuno uništili, a knjige iz gimnazijske biblioteke spalili. Izdali su naredbu da Vranjanci sve knjige štampane na srpskom donesu ispred Vranjske gimnazije.
Ukoliko bi po kućama pronašli knjige na srpskom, vlasniku je pretila smrtna kazna.
O obeležavanju godišnjica Vranjske gimnazije pisali su Rista Simonović u „Slobodnoj reči“ 1959. povodom 77 godina njenog postojanja i novinar Miodrag Pešić povodom obeležavanja 100 godina njenog postojanja u „Politici“ 1979. Pešićev članak se pojavio nešto ranije od obeležavanja godišnjice zbog najave izlaska iz štampe knjige „Vranjska gimnazija 1881-1981“.
Period od osnivanja Vranjske gimnazije 1881. do izbijanja Prvog svetskog rata 1915. napisao je Radoš Trebješanin, istoriju Gimnazije u perodu od 1915. do izbijanja Drugog svetskog rata 1941. napisao je Rista M. Simonović, a period od 1945. do 1981. napisali su dr Josif Trajković, mr Vojislav Lazović i profesor Vojislav Stojiljković.
U ratovima od 1912. do 1918. poginulo je 29 učenika Vranjske gimnazije, a među njima je i narodni heroj SSSR-a rođeni Vranjanac Borivoje Agatonović zvani Agaton. Poginuo je 1921. u legendarnoj bitci kod Caricina (Staljingrad, danas Volgograd) kao komandant druge združene divizije. U njegovoj diviziji ratovala su još dva Srbina, poznati Aleksa Dundić i Danilo Srdić. O Aleksi Dundiću u rusko-jugoslovenskoj koprodukciji snimljen je film 1958. a njegov lik tumačio je poznati srpski glumac Branko Pleša. Borivoje Agatonović u filmu nije spomenut jer su ruske vlasti sakrivali istinu da je Vranjanac bio narodni heroj Sovjetskog Saveza. Tek 1968. kada je Jugoslaviju posetio sovjetski maršal Semjon Mihajlovič Buđoni saopštio je istinu da je Srbin, Vranjanac bio narodni heroj Rusije.
Za vreme narodnooslobodilačkog rata od 1941-1945. poginula su 93 učenika i učenica Vranjske gimnazije. Šteta je što se bar o njima nije vodila evidencija zbog čega Vranjanci o njima skoro da ništa ne znaju. Neka ovo bude poziv da ako neko zna o poginulim učenicima dostavi bilo kakav podatak.
Dva učenika su iz moje familije, Ilić Miša moj brat od rođene tetke doktorke Gočobanke, Stanislave Ilić Simonović jer nije želeo da pohađa bugarsku gimnaziju i bude moravski Bugarin, uputio se preko Južne Morave tražeći omladince SKOJ-a, kada su ga uhvatili četnici i zaklali sredinom 1944. Moj ujak, Blagoje Ilić, rođeni brat moje majke iz porodice „Kaluđeri“ nastradao je od ustaša u Mostaru 1943. godine. U knjizi „Vranjska gimnazija“ dat je spisak 13 ličnosti koji su bili proglašeni kao prvoborci narodnooslobodilačkog rata i socijalističke Jugoslavije.
Istoriju Vranjske gimnazije u periodu od 1981. do 2016. povodom 135 godina njenog postojanja napisali su profesori Ljiljana Simonović Grujić, Verica Stošić i Jasmina Mladenović.
Tom prilikom urađena je stalna postavka poznatih učenika, profesora i direktora Vranjske gimnazije koju su priredili profesor Miodrag Trajković i Tomislav Simonović.
Trebalo bi da se nastavi sa obeležavanjem jubilarne 140 godišnjice postojanja Vranjske gimnazije koja se pada ove, 2021. kad će se stalna postavka dopuniti fotografijama značajnih ličnosti profesora, direktora i učenika ove škole.
Ovaj veliki jubilej jedne od najstarijih i najpoznatijih gimnazija u nekadašnjoj Jugoslaviji, ove godine obeležiće se veoma skromno i to ukoliko iz štampe izađe monografiaja sa biografijama i fotografijama preko 150 značajnih ličnosti koji su bili njeni učenici.
Predstavljanje monografije treba očekivati početkom oktobra 2021. godine.
O AUTORU
Tomislav R. Simonović rođen je 1950. godine u Vranju gde je završio osnovnu školu i gimnaziju. Diplomirao je na Prirodno-matematičkom fakultetu (primenjena hemija) u Skoplju. Radio je kao tehnolog u Duvanskoj industriji i direktor dorade u Pamučnom kombinatu u Vranju. Bio je predstavnik firme „Viohim“ iz Grčke i firme „Henkel“ iz Diseldorfa i bio jedini predstavnik za SR Jugoslaviju za tekstilnu tehnologiju. Objavio je nekoliko radova o uticaju mangana na ljudsko zdravlje. Sa sestrom i braćom priredio je "Društvenu istoriju Vranja od kraja 19. do kraja 20. veka" Riste M. Simonovića. Prilikom promocije „Društvene istorije Vranja“ 2014. godine u Vranju priredio je prvu izložbu o Džonu Frotingamu. Kulturni centar iz Novog Sada objavio je istraživački rad o Džonu Frotingamu, najvećem srpskom dobrotvoru. Priredio je stalnu izložbu o poznatim profesorima, direktorima i učenicima Gimnazije Bora Stanković u Vranju povodom 135 godina njenog postojanja. Za svakog od njih napisao je biografske i bibliografske podatke. Za dan grada Vranja 21. januara 2014. dodeljena mu je povelja zahvalnosti za izuzetnu saradnju i doprinos u rasvetljavanju i potvrđivanju istorijskih činjenica Vranja i juga Srbije. Zavod za udžbenike iz Beograda 2018. objavio je Simonovićevu knjigu o najvećem srpskom dobrotvoru, Amerikancu, Džon V. Frotingam, zaboravljeni srpski dobrotvor. Na Sajmu knjiga iste godine, Zavod za udžbenike zbog objavljivanja Simonovićeve knjige, je nagrađen ”Specijalnim priznanjem” za poduhvat godine. O Frotingamom radu u Srbiji sa suprugom priredio je izložbe u Vranju i Beogradu 2019. Dnevni list ”Politika” od 12. marta 2020. u dvadeset nastavaka objavio je Simonovićev feljton ”Kako smo zaboravili najvećeg srpskog dobrotvora iz SAD.” Fondacija „Mladen Selak“ iz Beograda 2020. dodelila mu je nagradu za knjigu o Džonu Frotingamu. Za enciklopediju "Vranjske gimnazija" koja će izaći iz štampe 2021. godine povodom 140 godina njenog postojanja, uradio je biografije poznatih profesora, direktora, učenika i lekara koji su lečili učenike Vranjske gimnazije od kraja 19. veka do današnjih dana.
