Zahvaljujući predusretljivosti jedne od najznačajnijih ličnosti Vranja od druge polovine 20. veka do danas prof. dr Momčila Zlatanovića, leksikografa, sakupljača narodnih umotvorina južne Srbije i vranjskog kraja, književnika i univerzitetskog profesora u penziji, te njegove kćeri Sanje Zlatanović, etnološkinje i naučne saradnice Etnografskog instituta SANU, portal Vranje News objavljivaće svake srede u ovoj godini po jedan deo feljtona o narodnom pesništvu južne Srbije iz Zlatanovićevih rukopisa. Ovo značajno etnološko štivo produkt je obimnog i studioznog israživanja koje je Zlatanović sproveo na terenu tokom šezedesetih, sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošlog veka, istražujući narodno pesništvo vranjskih predela na samom izvoru, obilazeći narodne pevače i druge pojedince koji su, ponajviše u usmenoj korespondenciji, čuvali i prenosili znanje o narodnom pesništvu južne Srbije. Najveći deo prikupljenih rukopisa o ovoj temi Zlatanović je objavio u knjizi "Narodno pesništvo južne Srbije", u izdanju Narodnog muzeja Vranje, 1982. godine.
Piše: prof. dr Momčilo Zlatanović
Starica Mileva Stanković, iz planinskog sela Kostomlatice, peva kraću varijantu pesme Bog nikom dužan ne ostaje (Vuk Karadžić, II, broj 5), u kojoj je opevana mržnja snahe prema zaovi i njihova užasna smrt. Majka Pavlovica je zaklala dete u kolevci, a za zločin optužila zaovu. Sestrine zakletve nisu pomogle.
Al' to bratac seji ne vjerova,
već je uze za bijelu ruku,
izvede je u polje široko,
priveza je konj'ma za repove,
pa ih odbi niz polje širok;
đe je od nje kaplja krvi pala,
onđe raste smilje i bosilje,
đe je ona sama sobom pala,
onđe je crkva sagradila.
Pevač na jugu Srbije je to rekao drugačije, ali takođe nadahnuto:
Izvedoše sestru na planinu,
staviše gu na četiri granjke,
rastrgoše na četiri strane.
Kud padoše njojni crni oči,
tuj bidnaše dva bistra klad'nca,
tuj poteče voda lekovita;
kud padoše njojne bele ruke,
tuj niknaše dve t'nke topole;
kude pade njojna gusta kosa,
tuj iznikna jedna gusta gora;
kude pade njojna ramna snaga,
tuj se stvori crkva Marijica.
Božana Mihajlović iz Beliševa zna lepu varijantu pesme Braća i sestra (Vuk Karadžić, II, broj 8), koja je decenijama aktivna u selima Inogošta, pa je razumljivo što se u razradi motiva mrtav brat pohodi udatu sestru javljaju nove pojedinosti. Za ilustraciju može da posluži početak pesme:
Rani majka devet mili sina
I desetu šćercu mljezinicu:
ranila ih dok ih odranila,
dokle bili sini za ženidbu,
a đevojka bila na udaju.
Nju mi prose mlogi prosioci:
jedno bane, drugo dženerale,
treće prosi iz sela komšija.
Majka daje u selo komšiji,
braća daju preko mora banu.
Još su braća sestri besjedila:
“Ja ti pođi, naša mila sejo,
ja ti pođi preko mora banu;
mi ćemo te često pohoditi:
u godini svakoga mjeseca,
u mjesecu svake neđeljice”.
(Vukova pesma)
Majka ima devetina sina
I desetu Sultanu devojku.
Sultana vu stigma za odadbu.
Javljav vu se prosci pd sve strane.
Majka si gu arno svetuvala:
“Poslušaj me, moja mila ćerko,
idi tamo gde slunce izgreva”.
A tatko vu drug blagoslov dava:
“Idi tamo gde slunce zaodi”.
Braća nećev ni jedno ni drugo,
već gu praćav vrlo na doleko:
“Idi, sestro, kud te braća davav!
Mi smo tvoja devetina braća,
mi ćemo ti često dooditi,
u godinu u svaki meseci,
u meseci u svaku nedelju”.
(Varijanta iz Beliševa)
Pevane su, menjane i aktuelizirane u vranjskom kraju i pesme iz drugih knjiga.
U novosadskoj Danici (broj 19, od 1865. godine, strana 450 – 452) objavljena je antologijska balada Jetrvica adamsko koleno, odakle ju je preštampalo beogradsko Bratstvo (broj III, od 1889. godine, strana 80 -84), uz urednikovu interpretaciju. Potom se našla na stranicama raznih antologija i drugih publikacija.
Među varijantama u vranjskim predelima izdvaja se lepotom sadržine i oblika npr. ona koju je pevao Stojan Stojković, rođen 1891. godine u Pavlovcu. Pesma je značajno skraćena, ali se ističe i pokoji novi detalj. Posle smrti jetrve Vinke Koviljka je sebi i deci skrojila crno odelo. Žalost je trajala tri godine. Nakon toga Mirku i Marinku oblači bele haljine i vodi ih na Uskrs u crkvu. Evo iz te pesme jednog odlomka:
Čuvala gi dvadeset godine.
Država gi u vojsku sabrala,
pa otoše na tej ljute bitke.
Puče puška, pogodi Marinka,
a Mirko se mnogo rasplakao:
„A bre, bože, i ti pravo nećeš,
što me kuršum mene ne udari,
no udari brata mi Marinka,
on si ima svoju milu majku“.
Ratovaše dve godine dana,
ratovaše i rat zadobiše,
pa se svaki kući otpustiše.
Svaki ide svoju milu majku,
Mirko ide svoju milu strinu.
U svim mestima, iz određenih razloga, srpske epske narodne pesme nisu podjednako širene i prihvatane. U Poljanici su više pevane nego u Vranjskom Pomoravlju. Specifičan način života, veća epska tradicija i guslarstvo, prisustvo graničara iz zapadnih (dinarskih) krajeva – eto to je umnogome olakšavalo prodor junačkih pesama na književnom jeziku u kuće poljaničkih gorštaka. I u naseljima između Preševa, Ristovca i Pčinje, Vukova pesma je duže dejstvovala i ostavila veće tragove. No, ovde su se i posle 1878. godine odigravali važni događaji, živelo se u epskoj atmosferi, pa i stvaralački proces na predelnom govoru nije bio prekinut.
Nezadovoljni dotrajalim turskim feudalizmom i u očekivanju oslobođenja sa severa, stanovnici vranjskog kraja su pre 1878. godine pomno učili epske narodne pesme iz Vukovih zbirki. One su im govorile o nacionalnoj državi, o oslobodilačkoj težnji, o bunama i ustancima protiv osmanlijske vlasti. Te pesme su u znatnoj meri učene, recitovane i pevane i nakon oslobođenja.
Vukove epske i pripovedno-baladne pesme menjane su u novoj pevačkoj sredini, u sadržini i jeziku. Daroviti pesmopojci i pesmopojke stvarali su nove varijante i širili ih u narodu.
Pošto su epske pesme iz pesmarica postale toliko popularne, cenjene i aktuelne, one su polako potiskivale staru zavičajnu epiku.
(nastaviće se)
(Momčilo Zlatanović: "Narodno pesništvo južne Srbije", izd. Narodni muzej Vranje, 1982)
(priredio Dejan Dimić)
PROFIL
Prof. dr Momčilo Zlatanović rođen je u selu Rataje kod Vranja 1934. godine. Poznati je vranjski i srpski leksikograf, sakupljač narodnih umotvorina Južne Srbije i vranjskog kraja, književnik i profesor univerziteta u penziji. Rođen je u porodici doseljenika iz Crne Trave, iz mahale Radovinci. Završio je Gimnaziju Bora Stanković u Vranju (1954) i Višu pedagošku školu u Nišu – Grupa za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost (1956). Diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Skoplju, na Grupi za istoriju književnosti naroda Jugoslavije (1958). Tu je i doktorirao (1973) s tezom "Istorijske pesme vranjskoga kraja". Radio je kao nastavnik srpskohrvatskog i ruskog jezika u Pasajnu kod Gnjilana, potom u Ekonomskoj školi i Gimnaziji u Gnjilanu (1956–1958-1959). Od 1960. bio je profesor i prosvetni savetnik u Vranju. Od 1967. godine predavao je teoriju književnosti, narodnu književnost i metodiku srpskohrvatskog jezika i književnosti na višim školama u Vranju. Potom je od 1993. godine do penzionisanja 2001. bio profesor narodne književnosti i retorike na Učiteljskom fakultetu u Vranju, na kome je osam godina bio i prodekan za naučnoistraživački rad (1993 - 2001). Po penzionisanju dve godine predavao je narodnu književnost na Filozofskom fakultetu u Nišu. Zlatanović se bavi narodnim pesništvom, leksikografijom, metodikom nastave književnosti i drugim oblastima nauke i kulture. Piše i kratku prozu. Krajem septembra 2019. godine dodeljena mu je povelja za životno delo koja nosi ime Mileta Nedeljkovića, jednog od najznačajnijih srpskih etnologa, proučavaoca narodne tradicije i istorije, publiciste i pedagoga.
Izvor: Wikipedia
