Zahvaljujući predusretljivosti jedne od najznačajnijih ličnosti Vranja od druge polovine 20. veka do danas prof. dr Momčila Zlatanovića, leksikografa, sakupljača narodnih umotvorina južne Srbije i vranjskog kraja, književnika i univerzitetskog profesora u penziji, te njegove kćeri Sanje Zlatanović, etnološkinje i naučne saradnice Etnografskog instituta SANU, portal Vranje News objavljivaće svake srede u ovoj godini po jedan deo feljtona o narodnom pesništvu južne Srbije iz Zlatanovićevih rukopisa. Ovo značajno etnološko štivo produkt je obimnog i studioznog israživanja koje je Zlatanović sproveo na terenu tokom šezedesetih, sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošlog veka, istražujući narodno pesništvo vranjskih predela na samom izvoru, obilazeći narodne pevače i druge pojedince koji su, ponajviše u usmenoj korespondenciji, čuvali i prenosili znanje o narodnom pesništvu južne Srbije. Najveći deo prikupljenih rukopisa o ovoj temi Zlatanović je objavio u knjizi "Narodno pesništvo južne Srbije", u izdanju Narodnog muzeja Vranje, 1982. godine.
Piše: prof. dr Momčilo Zlatanović
Godina 1878. predstavlja radikalan zaokret u političkom, privrednom, prosvetnom i kulturnom životu juga Srbije.Preševo, Bujanovac i Trgovište ostali su u Turskoj i sa svojom okolinom činili preševsku kazu. Godine 1887. turske vlasti su dozvolile otvaranje srpskih škola u pograničnoj i osetljivoj preševskoj kazi. Učitelji su ovde izvodili nastavu pod teškim političkim i materijalnim uslovima, ali i njihovo delovanje nije ostalo bez rezultata. Broj učenika se stalno povećavao. U Carigradskom glasniku broj 25. od 17. juna 1899. godine piše da je u preševskoj kazi bilo deset srpskih škola sa četiri stotine učenika. Takođe se može iz mnogih brojeva Carigradskog glasnika videti da se u školama slavio Sveti Sava, kao školski i verski praznik.
Učenici su na svečanostima pevali i recitovali srpske narodne pesme (u Stajevcu, Kozjem Dolu, Šajincu, Biljači i u drugim mestima). Ipak, škole u preševskoj kazi nisu mogle u onoj meri da propagiraju Vukove pesme kao što je tada činjeno u oslobođenom vranjskom okrugu.Od 1878. do 1912. godine vranjski okrug je bio u geopolitičkom pogledu izuzetno značajna pogranična oblast. Zapadna granica se nalazila između novobrdske Krive Reke i Poljanice, a potom je vodila planinskim vencem, nadomak Vranja, do Karpine, a odatle pored Ristovca do bugarske granice.
Na ovoj dugačkoj i opasnoj granici službovali su graničari i oficiri iz drugih mesta Srbije. Pojedini među njima umeli su da pevaju junačke pesme i da sviraju uz gusle. U karaulama i seoskim kućama pored granice odjekivali su stihovi iz Vukovih pesmarica. I tu, u blizini granice, naročito u Poljanici, ljudi su ovom periodu naučili više srpskih epskih pesama. U graničare su išli i meštani, a Poljanica je po tome i čuvena, i od pevača iz zapadnih krajeva učili da pevaju i guslaju pesme na književnom jeziku. Stojanka Nikolić iz Dragobužda kazuje da je njen otac Mika Pešić služio kao graničar na Orlovoj čuki i da je tamo naučio više junačkih pesama. Ona je od njega, još kao devojčica, upamtila deseteračku pesmu Marko Kraljević poznaje očinu sablju. Na osnovu mnogih dokaza, nameće se zaključak da su vranjski graničari i seljaci učili od graničara iz zapadne Srbije epske pesme, uglavnom one iz Vukovih zbirki.
Vukove pesmarice uticale su na obnavljanje narodnog pevanja ne samo u borbenoj i planinskoj Poljanici nego i u drugim predelima. Šteta je samo što su u neznatnom broju zapisi tog obnovljenog epskog pevanja. Svetislav Vulović je zabeležio u Poljanici pesmu Ženidba Jova Budimlije i publikovao ju je „ne samo kao primer nove epske poezije u vranjskom okrugu već kao primer kako se pesma menja“. Iz ovoga zapisa možemo uočiti kako je Vukova pesma za kratko vreme trpela značajne promene, pre svega u jezičkoj strukturi (mladić Jova Novaković naučio ju je iz knjige „pre dve godine“). Pojedina mesta su, u izvesnom smislu, lepša i snažnija nego u izvornoj varijanti (Vuk Karadžić, II, broj 100). Jova Budimlija, pošto je sedeljao „tanku šajku lađu“ i spremao trgovinu-
uze sobom trideset momaka,
otište se niz vodu Dunavo,
ode pravo pod Erdelja grada.
U subotu stiže pod Erdelja,
u subotu, uoči nedelje. (iz izvorne pesme)Pevač iz Poljanice je našao lepše rešenje:Tu pođoše trideset momaka,
okrenuše šajku niz Dunavo,
ufatiše uz vodu Marišu,
jotidoše pod Jerdelju grada,
u subotu, uoči nedelju.
U vezi sa ovim Vulović je u napomeni i istakao: „Pevač je bistrinom svojom shvatio i jasnije predstavio ovaj put no što je u izvornoj pesmi. I da se ne zna otkud je moj pevač ovu pesmu naučio, moglo bi se nekad po stihovima pomisliti da je njegova pesma potekla iz starijega, jasnijega izvora no što je onaj u Vukovu zborniku“. Evo još jednog primera. U Vukovoj pesmi, kad se ban od Erdelja približio lađi Jovana Budimlije, ovako je govorio:
„Vrati, Jovo, Janočkinju Janu!
Triput ću je dukati presuti
sve dukati osim sitna blaga!“
Pevač Jova Novaković iz Gradnje je o ovako izmenio:
„Vrati, Jovo, Janočkonju Janu!
triput ću gu zlatom premeriti-
sve to zlatom osim sitna srebra!“
Ovaj mladi guslar iz Poljanice nije skratio pesmu, nego ju je, naprotiv, neznatno proširio.Lokalni pevači su toliko izmenili sadržinu pojedinih pesama da su postale posebne varijante. Katkada je čovek u nedoumici: da li je prepevana Vukova pesma ili je, pod uticajem pesama na srpskom književnom jeziku, izmenjena vranjska pesma.
Pevači su iz različitih razloga menjali i imena junaka u epskoj poeziji. Pri pevanju, npr, Milijine pesme Banović Strahinja, umesto imena Silan Vlaž Alija izgovarali su Mladen poturica. Možda su ovo činili i zbog toga što nisu želeli da takav glasoviti junak bude Turčin. Da je bar poturica!
Koje su pesme seljaci najviše prihvatili od pevača sa strane ili učili iz knjiga? Stariji ljudi pričaju da su njihovi očevi i dedovi najradije pevali, recitovali i prepričavali pesme o Nemanjićima, Marku Kraljeviću, o kosovskim junacima i o Karađorđu Petroviću. Mnogi starci, pa i nepismeni, znaju naizust pesmu Car Lazar i Carica Milica.
Nakon prvog srpskog rata interesovanje za Vukove pesme počinje da slabi. Mladi su obično učili one pesme koje su se nalazile u čitankama za osnovnu školu.
Među dva svetska rata živeli su mnogi straiji o sredovečni ljudi koji su znali napamet veliki broj srpskih epskih pesama, čak i najduže. Među njima su se isticale i pojedine žene. Sofija (Sofka) Dimitrijević iz Vranja mogla je tečno da recituje više junačkih pesama.
I posle drugog svetskog rata živeli su i žive starci čije znanje Vukovih pesama prosto impresionira. Sava Popović iz Gornjeg Žapskog čitavog dana je mogao da izgovara deseteračke stihove. S posebnim uživanjem je recitovao pesme Marko Kraljević i Musa Kesedžija i Đemo Brđanin, proširujući ih mestimično. Jedan osamdesetogodišnjak je u Lepčincu 1964. godine izgovarao, ukućanima i svojim gostima, stihove nejadužih pesama iz druge Vukove knjige. Dragutin Stanković iz Gornjeg Trebešinja, rođen 1888. godine, pevao je 1967. i 1968. godine čitav niz pesama iz Vukovih pesmarica. Inače, on je kao dečak radio u Donjem Trebešinju, u radionici za sukanje konoplja, i od pevača Mirka Aleksića upamtio više jekavskih i lokalnih pesama.
Klasične pesme iz Vukovih zbirki i danas se mogu čuti u selima na jugu Srbije, ali su u svome kretanju i razvitku doživele preobražaj i, često, krajnju sažetost. Dovoljan je i ovaj primer. Vasa Jović, rođen 1911. godine u Gradnji, pevao je uz gusle preinačenu i skraćenu Kosovku devojku. Gizdavu i tragičnu devojku dovele su na kosovsko razbojište tri velike i večite ljubavi: ljubav prema vereniku Ivanu Kosančiću, ljubav prema braći Jugovića i ljubav prema ocu Jug-Bogdanu.U narodu se pevaju i varijante pripovedno-baladičnih pesama iz Vukovih pesmarica, koje su, takođe, i svome razvitku pretrpele niz promena ne samo u jezičkoj strukturi negoi u sadržini. Daroviti pevači nisu gubili iz vida lepotu. Pokatkad zadivi blistava poetska slika i stegnutost izraza.
(Nastaviće se)
(Momčilo Zlatanović: "Narodno pesništvo južne Srbije", izd. Narodni muzej Vranje, 1982)(priredio Dejan Dimić)
PROFIL
Prof. dr Momčilo Zlatanović rođen je u selu Rataje kod Vranja 1934. godine. Poznati je vranjski i srpski leksikograf, sakupljač narodnih umotvorina Južne Srbije i vranjskog kraja, književnik i profesor univerziteta u penziji. Rođen je u porodici doseljenika iz Crne Trave, iz mahale Radovinci. Završio je Gimnaziju Bora Stanković u Vranju (1954) i Višu pedagošku školu u Nišu – Grupa za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost (1956). Diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Skoplju, na Grupi za istoriju književnosti naroda Jugoslavije (1958). Tu je i doktorirao (1973) s tezom "Istorijske pesme vranjskoga kraja". Radio je kao nastavnik srpskohrvatskog i ruskog jezika u Pasajnu kod Gnjilana, potom u Ekonomskoj školi i Gimnaziji u Gnjilanu (1956–1958-1959). Od 1960. bio je profesor i prosvetni savetnik u Vranju. Od 1967. godine predavao je teoriju književnosti, narodnu književnost i metodiku srpskohrvatskog jezika i književnosti na višim školama u Vranju. Potom je od 1993. godine do penzionisanja 2001. bio profesor narodne književnosti i retorike na Učiteljskom fakultetu u Vranju, na kome je osam godina bio i prodekan za naučnoistraživački rad (1993 - 2001). Po penzionisanju dve godine predavao je narodnu književnost na Filozofskom fakultetu u Nišu. Zlatanović se bavi narodnim pesništvom, leksikografijom, metodikom nastave književnosti i drugim oblastima nauke i kulture. Piše i kratku prozu. Krajem septembra 2019. godine dodeljena mu je povelja za životno delo koja nosi ime Mileta Nedeljkovića, jednog od najznačajnijih srpskih etnologa, proučavaoca narodne tradicije i istorije, publiciste i pedagoga.
Izvor: Wikipedia
Ovaj tekst objavljen je u sklopu projekta "Vranjski glas daleko se čuje" koji je sufinansiran sredstvima iz budžeta Grada Vranja. Mišljenja, stavovi i zaključci izneti u tekstovima su isključiva odgovornost portala Vranje News i autora i ne odražavaju mišljenja i stavove lokalne samouprave Vranja.
