Uvod u tri prve decenije Gimnazije u Vranju: Počeci - zanat važniji od škole FELJTON (1)

Vranje - Posle vazalnog osamostaljenja u granicama Beogradskog pašaluka 1820. godine i prisajedinjenja „šest otrgnutih nahija“, godine 1834, jedan od najvećih događaja u istoriji Kneževine Srbije XIX stoleća bio je oslobođenje četiri okruga 1878. godine. Sa ovim etničkim uzrastanjem i teritorijalnim proširenjem Srbija postaje važan politički, vojnički i ekonomski faktor na Balkanu. Porobljeni narodi turskim feudalno-vojničkim gospodarstvom, teško pritisnuti neprosvećenošću nemreljivih snaga i istočnjačko-fatalističkim feudalnim poimanjima, počinju sada gledati u Srbiji pokretača i moćnog pomagača njihovih oslobodilačkih pokreta i želja. Svesna te misije, i kao nacija opijena romantizmom rušenja i razaranja Otomanskog carstva, srpska država ne zatvara svoje granice, naprotiv, pokušava da ih širi i na severu i na jugu, na sve strane gde je bila ubeđena da ima Srba i srpskog pravoslavlja“. U ovakvoj konstelaciji misli, htenja i moći za srpsku buržoasku politiku Vranje na južnom krajištu Srbije sagledano je kao izvanredno uporište za nastavljanje borbe radi „ostvarenja bitnih interesa Srbije i srpske narodnosti u otomanskim oblastima“.Odmah po ulasku vojnih jedinica pukovnika Đorđa Vlajkovića u Vranje, 31. januara 1878. godine, Vrhovna komanda formirala je vojnu upravu koja preuzima poslove vojnog karaktera do 4. aprila te godine, ne mešajući se u poslove građanske uprave na čijem je čelu Mato Radović, „izaslanik Vlade“, kasnije okružni načelnik vranjskog okruga. U nizu poslova, među kojima je zavođenje reda, popis turske imovine, podela gospodarskih imanja i sl, Radović formira vranjski okrug iz tri sreza: Onogoško-poljaničkog sa sedištem u Vranju i 5904 poreske glave; Vlasinskog sa 4271 poreskom glavom i sedištem u Surdulici i Pčinjskog sreza sa sedištem u selu Šaince i 6331 poreskom glavom. U novoformiranim srezovima Radović je postavio sreske vlasti i dao im uputstva organizacije novog reda i poretka na granicama prema dvema državama. Srpski vranjski okrug se teritorijalno poklapao sa turskom vranjskom kazom koja je pripadala niškom mutesarifluku kosovskog vilajeta. Na tom području od 4.198 kilometara kvadratnih, na kome je živelo 67.906 stanovnika (Izvor: Državopis Srbije, vojni popis iz 1878; po njemu je u vranjskom okrugu bilo 30.061 muškaraca hrišćana i 12.502 muškarca „muhamedanca“, a u samom Vranju bilo je 10.345 stanovnika Srba, Turaka, Jevreja, Čerkeza, Grka i Cigana, sa 2.500 hrišćanskih i 800 muhamedanskih kuća) sada nije radila nijedna osnovna škola. Radović je, po nalogu Milorada Šapčanina, sekretara Alimpija Vasiljevića, ministra srpske vlade pri Vrhovnoj komandi, započeo početkom februara organizaciju školstva na čitavoj teritoriji vranjskog okruga. Početkom septembra 1878. godine otvoreno je 9 škola koje su započele normalan rad (postojala i jedna osnovna škola Crnovunaca, privatna, u katunskom naselju na Vardeniku; nastavni jezik i plan bili su grčki; Vranjski glasnik, sveska III, 1967). Iako je bila ratom osiromašena i bez dovoljno učiteljskog kadra, Kneževina Srbija je uporno pokušavala da na oslobođenoj teritoriji što pre otvori što više škola. Prema popisu Vojne uprave 1878/79. školske godine bilo je 8.743 dorasle dece za školu u vranjskom okrugu od kojih je tada pošlo u školu svega 4,09 odsto. U Pirotskom okrugu, recimo, bilo je 10.029 doraslih dečaka za školu, a upisalo ih se 5,31 procenta, dok je u Topličkom okrugu od 9.553 doraslih dečaka u školu pošlo svega 2,47 odsto. Za obuhvatanje školom tolikog broja dečaka i devojčica trebalo je odista mnogo sredstava, mnogo učitelja, školskih zgrada i još mnogo čega nužnog za rad u modernoj školi. Srbija nije bila moćna da obavi školske obaveze koje je imala kao oslobodilac područja na kome je bilo toliko dece dorasle za školu, a bez ijedne zatečene škole.

Nepismenost je imala ogromne razmere. Načelnik Radović se žalio ministru unutrašnjih poslova da ne može ovde naći pismenih ljudi kojima bi poverio administraciju nove vlasti i dodao da se „i popovi ne primaju u opštinske odbore jer su nepismeni, pa ih je sramota da to priznaju“ (Delovodni protokol ministarstva prosvete). Narodna računica bio je raboš, a literatura u sto kuća po jedan večiti kalendar. Nije bilo bolje ni u Leskovcu. Otuda se žali vladin izaslanik Marić „da u Leskovcu nema ni mastila, ni hartije“, te moli ministra unutrašnjih dela da mu hitno pošalje „bar jedan paket hartije i neku flašu mastila“. Godine 1878. dućani u novooslobođenim varošima su prazni, turski begunci sa pratećim bašibozukom opljačkali su i odneli sve što se moglo i našlo, a imalo vrednost. Nova srpska vlast u ovim okruzima morala je svestrano i dosta dugo raditi i davati da bi koliko-toliko nivelisala nivoe ekonomskog, kulturnog i prosvetnog uspona stanovnika novooslobođenih krajeva Kneževine Srbije. Ta nastojanja nisu išla ni bez teškoća, ni bez dužnog vremena. Posle oslobođenja gospodarska zemlja je data seljacima, ali su je oni morali platiti. Pored osiromašenja u ratu i pljačke u završnim danima rata od strane neprijatelja koji se povlačio, naišla je isplata agrarnog duga. Sve je to toliko osiromašilo inače siromašne stanovnike vranjskog okruga da su morali napustiti svoje domove i ići u pečalbu. O tome piše školski nadzornik niškog okruga 24. jula 1882. godine: „U sirotnim brdskim krajevima iz kojih muževi obično idu u dunđerluk i ćeramidžiluk, deca dolaze u školu samo od početka decembra do velikog posta, pa prestaju i ostaju kući da gledaju stoku i rade jer im roditelji tada u pečalbi argatuju“. Školski nadzornik Stevo Čuturilo 1885. godine javlja da u Vranju „ne ide u školu 56 učenika“ i dodaje da su to „begunačka deca veoma siromašna i bolešljiva“ (izvor Prosvetni glasnik 1883). U Vranju su 1884. godine đački roditelji izdržavali kaznu u zatvoru za nedolaženje njihove dece u školu „samo zato što nisu imali para da kaznu plate“.Stalno osipanje učenika, nemanje potrebnog broja škola i bežanje od škole kao problemi ostaju kasnije neprevaziđeni i nesavladani. Godine 1889. u vranjskom okrugu bilo je 10.489 dorasle dece za upis u I razred osnovne škole. Od tog broja upisano je njih svega 10,22 odsto. Godinu dana ranije direktor Gimnazije u Vranju saopštava ministru prosvete: „Što je ovako mali broj blagodejanaca ne treba misliti da je ovo zato što ovde nema sirotinje. Meni se čini da je sirotinja glavni uzrok što ova škola skoro neopravdano ima mali broj đaka“. Istu konstataciju, prema izveštajima starešina škola iz Prosvetnog glasnika (1887) imamo i u izveštaju direktora škole 1890: „Mogu pouzdano reći da je većina đaka siromašna i da zato napuštaju gimnaziju i odlaze na zanat“.

U takvim uslovima i okolnostima koja su ih pratile nije bio lak posao zahvata borbe protiv zaostalosti i nepismenosti na područjima oslobođenim od petovekovne feudalne turske uprave. Jedna granitno snažna tradicija i jedna duga i tiranski moćna etika kočile su ljudska nastojanja oslobađanja od njih. O svemu tome ponešto je uočio i evidentirao hroničar vranjskog kraja, Vranjanac Bora Stanković. Njegova saopštenja o božjim ljudima, travarima, poklonicima u Prohoru Pčinjskom, neizlečivim bolesnicima, snohačenjima, turčenjima i bežanjima preko granice, o motikarkama i hadžikama, o skorotečcima i boemima po drumskim hanovima – su više no faktografija jednog sveta što dolazi, ali sporo, tromo i otporno.Đorđe Ničić je pre Stankovića zapisao svoja viđenja u vranjskoj sredini. On je pre Borinog upisa u gimnaziju, između 1881. i 1886. godine, kao prosvetni, školski i javni radnik u svom beležniku, pored ostalog, zabeležio i ovo: „Četiri godine nisam iz ove varoši izašao; četiri godine živim u ovoj sredini u kojoj se bije borba između Istoka i Zapada, između ličnosti i celine, strasti i morala“. Ničić je u Vranju osnovao hor, njime dirigovao i upravljao. Čorbadžije njegovu kulturnu misao nisu razumeli pa su negodovali. Protiv njih je morao voditi tešku borbu, jer okove jedne okamenjene tradicije nije bio lako lomiti. U svom beležniku Ničić je zabeležio zanimljiv detalj prilikom bala koji je organizovao hor. Naime, pasle koncerta nastala je igranka. Činovnici i oficiri počeli su da igraju sa ženama i devojkama okretne igre. Prvi put su to videle Vranjanke pa su za zaprepašćenjem šaputale: „Ja gi, ja gi! Al se zagrliše!“ Inače, Vranjanke su na koncerte dolazile sa bebama u naručju i dojile ih s vremena na vreme u mračnim uglovima kafane. Tako je Ničić Đorđu bilo dosuđeno da prvi otvori školu koja će decenijama voditi upornu borbu protiv zaostalosti i da tu borbu sam započne eto pesmom i igrom, a onda i naukom kao izrazima i najvećim dostignućima oslobođenog čoveka. Tekovine naših dana korenima svojim dosežu u pionirske dane i napore Gimnazije i Ničića, započete pre toliko decenija.
(nastaviće se)(Izvor: "Tri prve decenije Gimnazije u Vranju", autor Radoš Trebješanin, Vranjski glasnik br VI, 1970)Priredio Dejan Dimić