Piše: Tomislav Simonović
Prema dostupnim dokumentima u Vranju su postojale tri tekije, od kojih su dve opisane u dokumentima i zapisima.
Jednu je opisao istoričar Jovan Hadži Vasiljević, a drugu najveći srpski etnolog, nekadašnji profesor vranjske gimnazije, dr istorijskih nauka Tihomir R. Đorđević. Đorđević je bio učesnik na Mirovnoj konferenciji u Parizu 1919. godine i jedan je od najzaslužnijih što su granice buduće Kraljevine SHS bile znatno uvećane.
Jedna tekija se nalazila u tzv. gornjem delu grada, starom Vranju, u hrišćanskom kraju ispod manastira Svetog Nikole, pored glavnog puta Vranje - Leskovac. O njoj je pisao Hadži Vasiljević u opisu Crkve (manastira) Svetog Nikole.
Druga tekija, bogata i ugledna, nalazila se na suprotnom delu Vranja, u donjem delu grada, u blizini današnje fabrike cigareta BAT. U njoj je bilo turbe osnivača tekije poznata kao Šeh Suljina tekija. Tihomir Đorđević je pokušao da dozna period života šeh Sulje i vreme podizanja tekije, ali nije pronašao podatke o razlozima zašto je sahranjen upravo na toj lokaciji gde mu je bilo podignuto turbe.
Postavlja se pitanje da li su tekije u Vranju imale isti značaj kao u većim gradovima, poput Sarajeva ili Skoplja. Istoričari Jovan Hadži Vasiljević i etnolog Tihomir R. Đorđević, ostavili su podatke o postojanju ove dve tekije u Vranju. O trećoj tekiji koja se nalazila u današnjoj Ulici Narodnog heroja, u Ambar mahali, podaci su šturi.
Čuvena tekija, smeštena na južnom ulazu u grad Vranje, postojala je još dugo nakon oslobođenja od Turaka 1878. godine. Ovaj objekat, koji je Vranjancima bio dobro poznat, Bora Stanković je opisao u svojim delima. Ovo svedoči da je Stanković zaista bio veliki realist, koji je stvarao realne i objektivne slike Vranja.
Borin deda Ilija i otac Stojan doselili su se iz Koćure u Vranje u donjem delu grada, u naselju poznatom kao Tekija, nazvanom po šeh Suljinoj tekiji koje je do današnjih dana sačuvalo svoj naziv.
Šta znači tekija? Nekoliko autora su dali objašnjenje šta znači ova reč.
„Tekija, od arapsko-turskoga, manastir, potpora, mesto odmora“, tumačenje je po Glasniku srpskog učenog drutva (knjiga 59), štampana u Beogradu, 1884. U istom rečniku za reč tek, dek, u smislu samo, samo ako, da su možda Turci uzeli reč od Srba.
U knjizi Život i književno delo Borisava Stankovića, drugo izdanje Biblioteka Grada Beograda, 2007, Rista Simonović za tekiju daje objašnjenje da je u islamskom svetu tekija islamska verska građevina koja je služila za okupljanje derviša.
Abdulah Škaljić u svom rečniku Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku (Sarajevo, 1966. godine) za tekiju daje objašnjenje da je to derviška zgrada u kojoj se obavljaju derviški obredi i da svaka tekija ima svoga starešinu šeha.
Na osnovu ovih tumačenja može se zaključiti da reč tekija potiče iz turskog jezika tekke, a označava muslimansku bogomolju ili mesto okupljanja derviša, pripadnika mističnih islamskih redova. Tekije su služile za duhovne obrede, meditaciju, obrazovanje i zajedničko molitveno druženje. Osim religijske funkcije, tekije su u nekim slučajevima imale i socijalnu ulogu, pružajući utočište putnicima.
Ne samo u Srbiji, već i drugim zemljama pod osmanlijskom vlašću, tekije su imale važan kulturni i religijski značaj. Njihov izgled, funkcija i veličina nisu bili isti čak i u istom gradu ukoliko ih je bilo više i varirali su u zavisnosti od lokalnih običaja. Njihov izgled i veličina zavisili su o broju stanovnika mesta. Prema dostupnim podacima u Vranju su sve tri tekije bile građene materijalom od srušenih srpskih pravoslavnih srednjovekovnih verskih objekata. Nalazile su se: na glavnom putu Vranje-Leskovac ispod Manastira (crkve) Svetog Nikole, južno od Baba Zlatine ulice i u današnjoj Ulici Narodnog heroja.
Na osnovu opisa Hadži Vasiljevića o tekiji ispod Manastira Svetog Nikole, kojom je rukovodio šeh Arap, može se pretpostaviti da je tekija, osim verske, imala i ulogu kontrolnog punkta, iako ni u jednom rečniku nije navedeno ovo objašnjenje.
Prilikom sahrane značajnih ličnosti Turaka, sultana, derviša, šehova, kao verski objekat pratila je izgradnja turbeta, građevina koja je označavala natkrivenu grobnicu u kojoj su se čuvali posmrtni ostaci. Turbe je obično podizano uz džamiju ili kod groblja, često iznad samog groba.
Prema najvećem srpskom etnologu, Tihomiru R. Đorđeviću, reč turbe potiče iz arapskog jezika i označava zemlju, tle, prah, grob ili grobnicu. Kod Turaka, turbe je obično bilo grobnica nekog muslimanskog sveca ili značajne ličnosti, poput paše. Sa širenjem turske vlasti u Srbiji, broj turbeta se povećavao usled povećanja broja sahranjenih turskih velikaša. Međutim, nakon oslobođenja od Turaka i potpunog uništenja Osmanskog carstva 1912. godine kod Kumanova u Prvom balkanskom ratu njihov broj je počeo da opada. Srbija je nakon Prvog balkanskog rata obnovila kontrolu nad Kosovom i Metohijom, uz nametnutu obavezu čuvanja Muratovog turbeta. Ipak, nakon stvaranja Kraljevine SHS posle Prvog svetskog rata, značaj Muratovog turbeta je postepeno opadao.
Turbeta su u nekim evropskim zemljama bila očuvana i nakon proterivanja Turaka. Primeri uključuju Đul babino turbe u Budimpešti, Ali Gabijino u Staroj Gradiški, Šejh Mustafino u Beogradu i Muratovo na Kosovu. Etnolog Tihomir Đorđević je turska turbeta opisivao kao jednočelične kuće koje su služile kao kapele sa jednim ili više grobova. U njima su sahranjivani šehiti (poginuli u borbi) i šehovi (pravednici i sveti ljudi).
Tihomir R. Đorđević je za vreme rada u vranjskoj gimnaziji pokušao da dozna kada je šeh Sulja živeo i kada mu je na grobu podignuta tekija. Nema podataka zašto je šeh Sulja sahranjen u donjem delu Vranja, jer Turci u tom delu grada nisu živeli. Pretpostavka je da je u ovom delu grada, poznatom kao Tekija, sagrađena tekija kao kontrolno mesto, kako bi Turci imali uvid u to ko ulazi u Vranje „carskim drumom“ koji je vodio iz pravca Neradovca i glavnom ulicom prema današnjoj zgradi Prvog pešadijskog puka Knjaz Miloš Veliki.
Za ime šeh Sulje vezana su mnoga čuda i priče koje su se dugo prepričavale. Tihomir R. Đorđević je 1900. godine pisao o šeh Suljinoj tekiji, a rad o njemu objavio je u svojoj knjizi Naš narodni život. Opisao je događaj koji se desio otprilike 100 godina pre pisanja svog rada. Đorđević je rad napisao 1900. godine, a događaj se desio oko 1800. godine kada je došlo do sukoba vranjskog prvaka Rušid-bega sa ljudima koji su upravljali imanjem koje je pripadalo tekiji. Turci kao osvajači su sva imanja Vranjancima oteli.
U Vranju su postojala dva turska groblja. Veće groblje je obuhvatalo prostor sa istočne strane grada, prostirao se od početka parka koji se nalazio na ulazu iz današnje Ulice Zmaj Jove. U vreme kada su Turci sahranjivani, od početka današnjeg parka do Šumskog gazdinstva, ništa osim turskih grobova nije postojalo. Na zapadnoj strani tursko groblje prostiralo se do Šumskog gazdinstva i Vatrogasnog doma. Tu su sahranjivani Turci bez titula.
Sujeverni Vranjanci nisu želeli da na turskom groblju zidaju kuće, pa su tridesetih godina dvadesetog veka počele da se zidaju državne ustanove - Gimnazija i današnji Dom vojske.
Interesantna je anegdota u vezi sa turskim grobljem kod Gradskog parka. Naime, kralj Kneževine Srbije Milan Obrenović boravio je u Vranju prilikom proslave dvadeset godina od oslobođenja Vranja od Turaka, 19. januara po starom kalendaru 1898. godine. Tom prilikom dogodio se i drugi susret Bore Stankovića, koji je doputovao iz Beograda, i Radoja Domanovića, tada profesora leskovačke gimnazije. Kralj Milan je stajao ispod nastrešnice pored kuće Ranka i Tome Dimitrijevića Sobinca. Kako je dan bio kišovit, nastrešnica se srušila, ali se kralj Milan zbog toga nije naljutio. Međutim, bio je ljut kada je saznao da su ga doveli kod turskog groblja. Tada se zarekao da više nikada neće posetiti Vranje.
U gornjem delu grada, danas Trg 7. septembra, koji Vranjanci i danas nazivaju Tulbe, sahranjivani su turski velikaši. Deo Tulbeta, pri kraju Sutjeskine ulice i Ulice Tanaska Rajića, zvao se Vrten Kamen. Naziv je dobio po kamenu koji je bio udubljen, a u udubljenju se mešao malter sa peskom i jajima koje su Vranjanci i seljaci iz okolnih sela morali da donose Turcima za zidanje amama.
Ne zna se tačno kada je Vrten kamen prenet iz amama u Tulbe, ispod bazena, u sadašnjoj Ulici Džona Frotingama. Pre 40-50 godina Vrten kamen je nestao, moguće je da je završio u u temelju neke kuće.
Zbog stalnog terora koji su Turci vršili nad Vranjancima, došlo je do gotovo potpunog iseljenja srpskog stanovništva iz centra Vranja, koji je bio oko manastira Svetog Nikole, centra pravoslavlja i hrišćanstva, kao i oko crkve Svete Petke. Vranjanci su verovali da je crkva Svetog Nikole bila mitropolija-stolica vranjske episkopije. Kao dokaz za to služio je pangur koji su Vranjanci pronašli prilikom otkopavanja njenih temelja, za koji su verovali da je pripadao mitropolitu, starešini episkopije, po imenu Nikola. Odmah ispod vrata koja su vodila iz priprate u pravu crkvu iskopani su kosturi, za koje se verovalo da su pripadali nekadašnjim vladikama.
Jovan Hadži Vasiljević je zabeležio da je M. Milićević u Kraljevini Srbiji crkvu Svetog Nikole upisao kao crkvu Svete Trojice. Zbog toga je narodno predanje zaboravilo postanak ove crkve, kao i prestanak službe u njoj.
Umesto današnje Crkve Sveta Petke (Krstate džamije) pre 1800. godine postojala je srpska crkva Svete Petke. Taj deo grada, oko crkve, bio je najstariji deo Vranja. Nakon osvajanja Vranja 1454. godine, u ovom delu su se naselili Turci, zbog čega su se Srbi razbežali. Crkva Svete Petke je sasvim opustela do 1881. godine, a Turci su je po dolasku srušili. Husejin paša nije dozvoljavao starosedeocima, Gornjomahalcima da obnove crkvu Svete Petke. Ako bi pokušali, rizikovali bi da stradaju od nekog Šeh Arapa što znači da šehovi nisu bili pravednici još manje sveti ljudi kako ih je Abdulah Škaljić u svom rečniku Turcizmi u srpskohrvatskom rečniku predstavio (Sarajevo, 1966.)
Šeh Arap je imao svoju tekiju preko puta crkve Svetog Nikole, ispod Kazanđola pored vranjske reke (koju su srpski putopisci nazivali Vranica), na glavnom putu Vranje-Leskovac koji je vodio preko Devotina i Golemog Sela. Na malom brežuljku, nazvanom Šeh-arapov brežuljak, sagrađena je tekija. U ovoj tekiji nije bilo nikakvog turbeta.
Za vreme vladavine miroljubivog Jedin-paše, Vranjanci su hteli da obnove crkvu Svetog Nikole i Svetu Petku ali da bi izbegli sukobe sa Šeh-Arapom i eventualna ubistva Srba, Jedin paša ih je odvraćao rečima: Znam, znam, da je to vaša stara crkva, ali vidite li onoga onamo (Šeh-Arapa) nesrećnika? Vi ćete u klepalo (zvečka), tak, tak…on će u rog, tu, tu, ispaliće koju pušku, ubiće koga od vas, pa će biti štete.
Šta se dešavalo sa starom crkvom Svete Petke - Prema pisanju Jovana Hadži Vasiljevića, ispod najstarije crkve Svetog Nikole u Vranju nalazila se stara crkva Svete Petke, sagrađena oko 1750. godine. Ovaj deo grada bio je najstariji i u njemu su živeli starosedeoci. Nakon okupacije Vranja od strane Turaka 1455. godine, Turci su počeli da se naseljavaju u ovom delu Vranja. Pravoslavni Vranjanci nisu videli mogućnost suživota sa muslimanima pa su se „razbegali“ kada su Turci srušili crkvu Svete Petke. Tako je crkva sasvim opustela 1831. godine.
U to vreme se verovalo da je Sveta Petka za hrišćane bila čudotvorna, što je bio jedan od razloga za njeno rušenje od strane Turaka. Nakon osmanskog osvajanja , mnoge crkve bile su pretvorene u džamije. Turci su na temeljima crkve Svete Petke planirali da sagrade džamiju. Stara crkva Sveta Petka Vranjancima je bila svetinja jer su u njoj nalazili lek za određene bolesti i nisu dozvoljavali da se u džamiju pretvori. Istorijski gledano, crkva Svete Petke imala je veliki značaj za lokalno stanovništvo.
Za Vranjanke je crkva Sveta Petka imala veći značaj od samog lečenja jer su u njoj zavetovale svoju decu. Zavetovanje dece u srpskoj kulturi imalo je duboke korene i bilo je povezano sa verskim i duhovnim običajima. Zavetovanje je podrazumevalo da roditelji, najčešće majke, posvećuju svoju decu Bogu ili svetitelju, u ovom slučaju Svetoj Petki moleći se za njihovu zaštitu, zdravlje ili spasenje, posebno u vremenima teških životnih okolnosti. Ovaj čin je bio izraz duboke vere i nade da će im Sveta Petka uslišiti želje.
U dvorištu crkve nalazio se takozvani Jašъl direk (Jašl direk) koji je u vreme Turaka bio obojen zelenom bojom. Jašal direk može se tumačiti kao živi stub ili živi direk koji je imao poseban duhovni značaj, jer su Srpkinje na njemu zavetovale svoju decu. Ovaj čin je uključivao molitve, obrede i simbolične radnje, kao što je ostavljanje darova kao znak posvećenosti ili zahvalnosti za svoju decu. U pravoslavlju, priloženi darovi bili su obično simbolični, poput sveća, ikone ili drugih predmeta koji su imali duhovno značenje i dodirivanje stuba u smislu uspostavljanja duhovne veze sa zaštitnicom Svetom Paraskevom. Zavetovanje je bilo praćeno verovanjem da će dete imati posebnu zaštitu od strane njihove zaštitnice Svete Paraskeve.
Turci su dovodili najbolje majstore zidare da crkvu pretvore u džamiju, ali kako predanje kaže, Svevišnji im nije oprostio rušenje pravoslavnog, čudotvornog hrama da zidaju džamiju. U rušenju ovog hrama veliku ulogu odigrali su Vranjanci koji nisu želeli da im bogomolja umesto crkve bude džamija. Prilikom posete Vranju na dan oslobođenja 19. (31.) januara 1878. Aleksa Jovanović se zatekao u Pašinom konaku sa mitropolitom Pajsijem (očekivali su susret sa oslobodiocem Vranja Jovanom Belimarkovićem) i zabeležio je da su u Bosni mnogi hrišćani usled nedostatka pravoslavnih hramova prihvatali muslimansku veru jer su imali potrebu da se mole Bogu. Zbog toga su se Vranjanci grčevito borili da svoju crkvu sačuvaju. Sveta Petka se uvek javljala i zidanje džamije osujećivala. Ipak, nije im uspelo da je pretvore u džamiju. Čak i nakon promene namene objekta, Jašal direk je zadržao svoju simboliku.
Njene čudotvorne moći navodno nisu dozvolile da se džamija dovrši. Sveta Petka se Turcima, prema pričama, neprestano javljala, sprečavajući dovršenje gradnje. Turci nisu mogli da usprave minare-čim bi ga završili, ono bi se rušilo. Situacija se ponavljala nekoliko godina, sve dok se jednoj babi u snu nije javila Sveta Petka i poručila Turcima da prestanu sa zidanjem. Rekla im je da će minare i džamija stajati tek kada na vrh minareta stave mali krst.
Turci su prihvatili ovu poruku i nakon što su stavili krst, minare i džamija su ostali. Od tada je crkva Sveta Petka postala poznata kao Krstata džamija, naziv koji su koristili i Srbi i Turci, a koji se zadržao do danas. Turci su, međutim nerado ulazili u džamiju sa krstom. Nezavisno od njenog izgleda kao džamije, Vranjanci su, znajući istinu o njoj , bili ponosni na Krstatu džamiju jer su znali da je sazidana na temeljima njihove crkve.
Oko 1850. godine Krstatu džamiju je naročito pazio Hadži Udin, koji je čak davao poklone za nju i sagradio je most do Krstate džamije. Sa leve strane gradske reke, preko mosta se direktno ulazilo u ovaj objekat.
Godine 1830. Vranjanci su se okupili i dogovorili da sazidaju novu crkvu, jer su uvideli da je njihov suživot sa Turcima nemoguć. Svako je dao koliko je mogao, pa su počeli da grade novu Crkvu Svete Petke jer su je Turci pretvorili u džamiju.
Crkva je počela da se zida u donjem delu grada, poznatom kao Šaprance, kako bi bila što dalje od Turaka. Izgradnja je započeta uz dozvolu i odobrenje Jedin-paše, ali je Jedin-paša dozvolio gradnju nove crkve samo pod uslovom da Vranjanci ne obnavljaju staru crkvu Svete Petke (današnju Krstatu džamiju) jer im je ona, tu gde su živeli smetala. Nezavisno od legende, od početka izgradnje nove crkve Svete Petke u Šaprancu, munare na staroj crkvi Svete Petke se više nije rušio.
Pre Prvog svetskog rata i za vreme između dva velika rata, građani su naročito petkom masovno posećivali ovu crkvu tražeći u njoj svoje izgubljeno zdravlje. Čak i posle oslobođenja Vranja 7. septembra 1944. godine, narod je i dalje zadržao naziv Krstata džamija.
Crkva Svete Petke u Šaprancu je sagrađena kao nova Crkva Svete Paraskeve. Vranjanci su počeli da se sahranjuju oko nove crkve u Šaprancu, čime je Crkva Svetog Nikole sasvim napuštena.
Još jedna tekija sagrađena je na temeljima pravoslavnog hrama u Vranju. U današnjoj Ulici Narodnog Heroja, prema ATD dispanzeru nekada se nalazila crkva posvećena Svetom Jovanu Krstitelju. Srušena je oko 1737. godine. Nakon što su mnogi Srbi, a među njima i Vranjanci, prešli u krajeve preko Save i Dunava pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem IV Šakabentom, 1737. godine, Turci su ovu crkvu pretvorili u tekiju i sagradili ambare za čuvanje žitarice (što je bila uobičajena praksa Turaka -izgradnja tekija na mestima pravoslavnih hramova.)
Do skora se za ovaj deo grada koristio naziv Ambar mahala. Profesor vranjske Gimnazije Janča Ilić je u svom dnevniku opisao kako su Turci iz ambara odnosili žito prilikom napuštanja oslobođenog Vranja 19. januara 1878.
Nakon što je srpska vojska ušla u Vranje 31. (19.) januara 1878. godine, Vranjanci su ovu tekiju i džamije odmah srušili.
