Tri prve decenije Gimnazije u Vranju: I srbovanje preče od škole FELJTON (2)

Istorijski tokovi otvaranja, uzrastanja i formiranja Gimnazije u Vranju tesno su povezani sa opštim društvenim kretanjima Srbije, koja je u vremenu od 1878. pa do 1915. godina imala burne trenutke, kako u svojoj unutrašnjoj, tako i u spoljnoj politici i opštoj nacionalnoj dinamici. Revolucionarna idejna strujanja, razmirice režimskih partija i neugašena dinastička trvenja razarali su snagu Srbije. U takvim uslovima školstvo je uspevalo da nalazi sebe i da ne sustane u svom hodu, zahvaljujući u prvom redu naprednijim društvenim snagama koje su, opravdano, videle u prosvećivanju naroda budućnost i Srbije i srpskog društva.

Odmah po oslobođenju 1878. godine otvorena je sedmorazredna gimnazija u Nišu, a naredne godine niže gimnazije u Leskovcu i Pirotu. Otvaranje Gimnazije u Vranju naišlo je na teškoće koje se ne bi mogle pripisati prosvetnom vrhu Srbije, naprotiv, teškoće su poticale više od vranjskih čorbadžija koji nisu hteli, gimnazije radi, podnositi materijalne žrtve. Leskovačka opština je 1879. godine ponudila 2.000 cesarskih dukata i plaćanje čak i nastavnika za otvaranje gimnazije, pored gimnazijske zgrade i školskog nameštaja. Opština u Vranju „nije mogla“ naći čak ni zgradu za gimnaziju. Ćiftizma (cicijašenja,p.p) je bilo u Nišu. Tamo je krajem XIX veka opština odbila izdržavanje škola da bi tim primorala državu da joj vrati prihode od trošarine koje joj je uzela. U opštini u Vranju očekivali su da se država postara i o gimnazijskoj zgradi i o školskom nameštaju. U izveštajima školskog nadzornika 1883, a i direktora Gimnazije 1888. godine nalazimo predloge da država podigne ne samo gimnazijsku zgradu već i sve školske zgrade u Vranjskom okrugu, s tim da ih kasnije otplaćuju opštine, „kako je to pre 1878. godine radilo bugarsko ministarstvo prosvete“ (izvor: Prosvetni glasnik 1887).

Zvanični Beograd bio je zainteresovan za otvaranje gimnazije u Vranju, pored ostalog i iz propagandnih razloga, ali je više u tom trenutku bio angažovan pitanjem otvaranja srednje škole za školovanje mladića sa turske teritorije u Vranju kao geografski najpogodnijem mestu na granici prema Turskoj. Oni bi po završetku škole imali otići u svoj zavičaj da u njemu učiteljuju, popuju i u isto vreme srbuju. U prilog očekivanja državne intrvencije išli su i neki stvarni događaji. Trećeg marta 1879. godine formiran je u Vranju Pododbor centralnog Odbora u Beogradu za prosvećivanje našeg naroda u Turskoj Imperiji. U isto vreme su teolozi Milorad Šapčanin, Dimitrije Josić, arhimandrit Nestor i filolog Miloš Milojević, tada istaknuti političari i nosioci ideja nacionalnog romantizma, podneli predlog za otvaranje bogoslovsko-učiteljske škole u Vranju (izvor: Državni arhiv Socjalističke republike Srbije). Vlada je predlog prihvatila i već 12. marta 1879. naložila okružnom načelniku u Vranju da za ovu školu što pre nađe zgradu, bilo da se ona uzme iz stambenog fonda konfiskovanih turskih kuća, bilo da se otkupi kao gospodarska svojina ili uzme po zakonu o eksproprijaciji (izvor: Državni arhiv Socjalističke republike Srbije). Povodom toga u Prosvetnom glasniku za 1880. godinu na 33. strani objavljeno je saopštenje za javnost: „Kao što smo pouzdano izvešteni knjaževa vlada naredila je da se u Vranju spremi zgrada za Bogoslovsko-učiteljsku školu, koja će se tamo otvoriti početkom nove školske godine i to odmah sa dva razreda, jednim odeljenjem za niže i jednim za više razrede prema zakonskom predlogu koji je podnet narodnoj skupštini zbog mnogih drugih prečih poslova nije moga za trajanja prošle skupštine doći na red“.

Očigledno, politički razlozi su bili protiv otvaranja ove škole u Vranju na granici Bugarske, koja je bila nezadovoljna odlukama Berinskog kongresa, i Turske u kojoj nije prestajao progon srpskih učitelja. Pitanje zgrade u Vranju ili Leskovcu bilo je samo trenutno aktuelno, inače , već naredne godine posve beznačajno. Sedmog novembra 1880. na pitanje ministra građevina da li još postoj interes za otvaranje ove škole u Vranju, pošto je ono bilo angažovano da eksproprijacijom obezbedi zgradu i adaptira je za školu, ministar prosvete je odgovorio: „Za sada se ta škola neće dizati u Vranju. Ako se bude dizala, dići će se u Nišu“ (izvor: dokument inicijatora za otvaranje bogoslovije u Vranju D. Josića, svršenog studenta Duhovne akademije u Kijevu, učitelja u Pčinji u martu 1879. sa konspirativnim zadatkom koji je imao na tamošnjoj srpskoj granici).

Vranje je, ipak, i dalje ostalo za srpsku spoljnu politiku „zgodno mesto za već oslobođeni deo Stare Srbije i kapija na koju se najlaše daje kultura, naša velika srpska misao preneti u Skoplje, Gnjilane, Kratovo, Prizren, Kumanovo itd ((izvor: Državni arhiv Socjalističke republike Srbije, 1880). Vranje će kasnije postati i uporište za organizovano slanje komita na tursku teritoriju, a i drugih propagandno-političkih aktivnosti Srbije u vezi sa buđenjem hrišćana na otomanskoj teritoriji za oslobodilačke pokrete. Sada je Stojan Novaković sagledao nemirne trenutke srpske spoljne politike pa je umesto otvaranja bogoslovsko-učiteljske škole u Vranju namenio otvaranje gimnazije, stvarajući na taj način uslove za mirnije odnose sa Turskom, sa kojom će se nešto kasnije postići tešnji i prisniji politički odnosi iz kojih će proisteći otvaranje srpskih konzulata u Prištini, Skoplju i Bitolju, otvaranje srpskih gimnazija u Solunu, Skoplju i Pljevljima i velikog broja osnovnih škola na teritoriji Turske.

Pošto su otpale sve kombinacije vranjske opštine o povezivanju otvaranja dveju srednjih škola u Vranju iz državnih sredstava, a pritešnjena molbama građana koji su imali doraslu decu za gimnazijsko školovanje, opština je 14. juna 1879. podnela okružnom načelniku zahtev za otvaranje gimnazije ove sadržine, citat:

„Odbor ovo opštinski u dogovoru sa ovo opštinskim sudom doneo je zaključenje po kome su rešili da se umoli vlada njegovog visočanstva knjaza da u ovoj varoši ustanovi jednu polu gimnaziju, a da će za školu opština nabaviti zgradu. Sud ovo opštinski šaljući načelstvu molbu gore zaključene na dalji rad u isto vreme ponizni ga moli da i ono sa svoje strani potpomogne želju ovdašnje opštine“ (izvor: Državni arhiv Socjalističke republike Srbije, 1879. i 1880).

Molbu opštine koju su potpisali predsednik A. Džuverović i delovođa Nastas Marković sproveo je ministru prosvete i crkvenih dela načelnik okruga vranjskog pod brojem 3175, 15. juna 1879. godine sa sledećim tekstom:

„Gospodinu ministru prosvete i crkvenih dela,

Sud opštine vranjske sa pismom svojim od jučerašnjeg datuma broj 968 poslao je načelstvu ovo zaključenje Odbora opštine vranjske sa molbom da se isto zaključenje gospodinu ministru na rešenje i odobrenje pošalje. Iz zaključenja opštine g. ministar će izvoleti videti kako se opština vranjska moli da se ovde u Vranju jedna polugimnazija ustanovi, pa pošto se opština sklanja, da o svome trošku nabavi zgradu za školu, načelnik je poniznog mišljenja da bi trebalo ustanoviti ovde u Vranju jednu polugimnaziju“ (izvor: Državni arhiv Socjalističke republike Srbije, 1883).

Ministar prosvete je prihvatio molbu vranjske opštine, ali je zatražio od nje da pre otvaranja gimnazije obezbedi odgovarajuću zgradu za školu i nabavi potreban školski nameštaj. Taj akt glasi:

„Načelniku okruga vranjskog,

Usled molbe opštine vranjske koju mi je načelnik 15. prošlog meseca pod brojem 3175 dostavio, Vlada njegovog visočanstva knjaza, želeći unaprediti prosvetu u tamošnjim našim krajevima, odlučila je i u zvaničnim novinama objavila da se u varoši Vranju otvara Niža gimnazija. Vladi je veoma prijatno bilo što je pitanje o ovoj školi pokrenula sama opština, jer je to vidljiv dokaz njezine ljubavi prema prosveti i težnje da je što pre presadi u svojoj sredini.

No, da bi se mogla ova korisna škola što skorije otvoriti, potrebno je da opština spremi zgradu i druge školske potrebe. Stoga će načelnik preporučiti joj da nađe u varoši jednu zasebnu, dovoljno prostranu i svetlu kuću u kojoj bi se gimnazija mogla za sada smestiti. Ova kuća valja da se okreči, da je s dobrim prozorima, patosima i pećima snabdevena i da se odsvuda ogradi. Osim 2-4 sobe za predavanja, treba u njoj da bude soba za kancelariju, za knjige, naučna sredstva i za famulusa. Kuća treba da je sasvim spremna i uređena da polovne avgusta. Kad sve bude u svemu redu načelnik će mi javiti, a onda će se imenovati nastavnici i učiniti dalje što treba. Međutim neka načelnik s predstavnicima opštine još sad razmisli o zidanju nove zgrade za gimnaziju, o veličini građevine, o vremenu kada bi se moglo pristupiti zidanju i o mestu gde bi se dala najzgodnije postrojiti pa kakav rezultat bude, načelstvo će mi svojevremeno javiti“ (izvor: Državni arhiv Socjalističke republike Srbije, 1883).

Opština je zatražila da se administrativnim putem uzme za gimnaziju crkvena zgrada, zvana „mitropolija“, ističući da je ona školska, odnosno opštinska svojina i da može u ovom slučaju poslužiti za gimnaziju. Ministar je odbio predlog ove zgrade, jer je već ranije dobio zvanično obaveštenje da je i za osnovnu školu neprihvatljiva. Opština je obavestila načelnika da drugu zgradu za sada ne može naći, a načelnik je po dužnosti javio ministru prosvete 19. avgusta 1879. (broj 2744) sledeće:

„Opština ovdašnja nije spremila zgradu za gimnaziju i druge potrebe, a to stoga što veli da nema druge kuće za tu svrhu sem one u kojoj sedi administrator i stvar je na rešavanju kod g. ministra prosvete i crkvenih poslova" (izvor: Državni arhiv Socjalističke republike Srbije, 1879).

Posle ovog obaveštenja ministar je odložio otvaranje gimnazije u Vranju školske 1879/1880. godine.

(nastaviće se)

(Izvor: "Tri prve decenije Gimnazije u Vranju", autor Radoš Trebješanin, Vranjski glasnik br VI, 1970)

Priredio Dejan Dimić