Povodom 90. godišnjice osnivanja Gimnazije Bora Stanković u Vranju, godine 1971. objavljen je rad Radoša Trebješanina koji predstavlja hroniku o prve tri decenija postojanja jedne od najstarijih škola u Srbiji. Vranje News će u narednim mesecima, svakog četvrtka, kao feljton objavljivati Trebješaninov rukopis o školi koja je u svom pionirskom prosvetnom radu odigrala značajnu ulogu na jugu Srbije. Najpre od 1881. do 1892. godine kao četvororazredna, potom od 1892. do 1898. kao sedmorazredna i na kraju od 1898. do 1914. godine kao šestorazredna škola. Trebješaninov naučno istraživački rad predstavlja sistematizovan i kompleksan način sagledavanja najvažnijih problema „narodne srednje škole“, kakva je u osnovi bila Vranjska gimnazija u svoje prve tri decenije, tačnije do početka Prvog svetskog rata.
Autor: Radoš Trebješanin
Prve organizacione napore otvaranja Gimnazije u Vranju i stvaranja uslova za obrazovano-vaspitni radu u njoj započeo je i postavio Đorđe Ničić, njen prvi starešina i postavljeni predavač. To je prva srednja škola u Vranju, otkako se za njega zna, te je razumljivo što u ovoj tada poluistočnjačkoj palanci nije ni bilo tradicije srednjoškolskog zavoda. Opština se teško rešavala na izdatke za Gimnaziju i kao da je bar prvih godina iza oslobođenja smatrala da je srednja škola posao države, a osnovne škole delimično opštine. Osposobljavanje zgrade i nabavka nameštaja rešavani su trenutno i bez većih ulaganja i ambicija. Zgrada je ostala neprestano težak i nerešiv problem, a nameštaj je parcijalno nabavljen. Zgrada nije imala „salu za crtanje“ a ni „salu za fizičko i vojeno vežbanje“, te se nastava odvijala u nepovoljnim uslovima, pozajmicom sale sportskog Društva Dušan Silni i upotrebom učionica za salu crtanja. Materijalna baza nije tolika da bi se u školi mogao organizovati jedan savremeni vaspitni-obrazovni i nastavni rad. Nije bilo naučnih zbirki, kabineta, učila i književnica. Sve je to trebalo iznova stvarati i još nivelisati nejednake predavačke pedagoške sposobnosti, nivoe stručnosti i potencijale radnog entuzijazma. Školsko zakonodavstvo, nastavni planovi i programi od 1881. godine su u gimnazijama u stalnoj izgradnji i promeni. Srpska gimnazija, koja je imala „čist narodni duh“, od 1881. godina počinje ulaziti u sfere kosmopolitizma i ustupati najveći mogući broj časova prirodnim naukama i njenim disciplinama. Ministar St. Novaković je započeo novim nastavnim planom 1881. i 1882. godine menjanje sadržaja nastave srpske gimnazije. Ove školske godine Gimnazija u Vranju je u rasporedu časova imala po 31 čas nedeljno u I i II razredu. Novim zakonskim odredbama 1888. godine nastojao se smanjiti broj časova, te je otvoren i VIII razred, ali broj časova nije osetno smanjen, tada je u I razredu 29, a u II – IV razredu po 31 čas nedeljno.
Godine 1881. uvedeno je fizičko i vojeno vežbanje sa 3 časa nedeljno, 1886. godine uveden je ženski ručni rad sa 4 časa nedeljno i sva četiri prva razreda gimnazija, a 1888. godine predmet moralne pouke. Godine 1894. septembra, postaje (do sada neobavezan) francuski jezik obavezan predmet, a ruski jezik neobavezan u dva završna razreda gimnazije godine 1898. sa po 2 časa nedeljno. Kasnije 1902. godine, ruski je postao obavezan predmet u istim razredima sa po 3 časa nedeljno. Godine 1890. predmet „fizičko i vojeno vežbanje“ naziva se gimnastika. Pod pritiskom pristalica klasične gimnazije uvođen je grčki jezik kao fakultativni predmet, a latinski kao obavezan. Kratkog veka trajanja bili i predmeti filozofska propedevtika, hegijena, stenografija i pedagogika, jer ih nema u nastavnom planu 1902. godine. Godine 1898. Zakonom o srednjim školama gimnazije imaju tri smera: realna gimnazija, koja sprema učenike za više tehničke škole; gimnazija, koja osposobljava učenike za studiranje humanističko – lingvističkih nauka i ženska gimnazija u kojoj su se osposobljavale učenice za nastavljanje studija u višim ženskim i učiteljskim školama, uglavnom za učiteljice srpskih narodnih škola. Kabineti pojedinih nastavnih predmeta počinju sa radom od 1882. godine. Naučnih zbirki takođe ima već od ove godine. Ničić je uporno nastojao da takva nastavna sredstva budu prisutna u nastavi jestastvenice poznavanje čoveka. Šrajberove slike učenici su imali već prve školske godine a herbarijumi nastaju školske 1882/1883. godine. „Zavod je dobio od Ministarstva prosvete dosta bogatu zbirku pozajmljuju iz Osnovne škole u Vranju. Naredne školske 1882/1883. godine „Zavod je dobio od ministarstva prosvete dosta bogatu zbirku fizičkih aparata, tako isto i za mineralogiju preko 200 komada minerala poslao ministar kao i četiri anatomske slike za poznavanje čoveka od Fidlera“. Ničić savlađuje nastavu jestastvenice zajedno sa učenicima na izletima, profesor geografije „izvodi đake pod nebo“, dok Šarić u proučavanju kosmografije zakazuje časove i noću kada se vedrih vranjskih noći mogu „posmatrati nebo i nebeska tela na njemu“. Zoološko-botanički kabinet zasnovan je 1882. godine. Školske 1902/3. godine ovaj kabinet je imao: „430 preparata, 64 modela i 80 zooloških i botaničkih slika“. Prema tome „zbirka je dovoljna za srednjuškolsku nastavu“.
Kabinet fizike je sporije rastao. Godine 1911. pominje se u njemu „pored cevi i aparata još i 94 kupljene sprave za eksperimentisanje“.
Geografsko-istorijski kabinet datira iz 1882. godine a 1896. godine je „ima 20 geografskih karti, 5 istorijskih i 5 atlasa“, a 1903. godine „29 istorijskih i geografskih karti, 15 geografskih slika, 13 sekcija ikruga vranjskog i 3 globusa“. Kabinet je imao 1884. godine „Kartu evropske Turske i kartu Kraljevine Srbije u novim njenim granicama“.
Crtačka zbirka zasnovana zajedno sa zbirkom matematičkih učila izdvaja se 1897. godine u posebnu zbirku koja 1903. godine „ima 378 svezaka sa 2.304 primerka“. Hemijska zbirka je kasnije nastala te je nešto siromašnija od ostalih. U popisu učila 1899. godine evidentirano je pored ostalog i „177 učila za hemiju“. Te godine saopštava direktor: „Škola ima dosta naučnih sredstava, a naročito za botaniku i mineralogiju, niti: laboratoriju aparatima i preparatima za organsku hemiju i nabaviti još neke aparate za eksperimentalnu giziku i plastične slike za zoologiju i rase“. Po misljenju direktora ni 1902. godine ova zbirka "nije bila dovoljna za izvođenje očigledne nastave“. Geološko-minerološka zbirka je među najstarijim i vrlo rano je postala bogata primercima. Godine 1897/8. profesor „Jovan Antić sakupio je u vranjskoj oblasti 17 novih i 48 raznih primeraka stena i poklonio ih školi“. Godine 1903. zbirka „je imala 318 minerala, stena i fosila i 32 modela sprava“, te je „zbirka dovoljna za srednjopkolsku nastavu“. Gimnastička zbirka obuhvatala je gimastičke sprave i rekvizite koji su i vojnom vežbanju služili. Pored ostalog imala je i đulad i drvene puške dok su vatrene puške učenici dobijali od vojske u časovima vežbanja puškama. Godine 1903. ova zbirka je imala 105 komada sprava i 27 slika. Muzička sekcija je najmađa, formirana 1900. godine. To je učinjeno odmah posle kupovanja harmonijuma 1899. godine. Matematički kabinet počeo je 1882. godine kao matematičko-crtačka zbirka učila. Godine 1897. ova „zbirka je imala 24 razna tela od drveta a 1903. godine imala 2.160 pregleda modela, 2 sprave za gledanje u perspektivu, 4 sveske bojenik pregleda, 4 zidne karte za obična i okrugla pismena i 32 matematička modela i 6 sprava“.
nastaviće se)(Izvor: "Tri prve decenije Gimnazije u Vranju", autor Radoš Trebješanin, Vranjski glasnik br VI, 1970)Priredio Dejan Dimić
