Zahvaljujući predusretljivosti jedne od najznačajnijih ličnosti Vranja od druge polovine 20. veka do danas prof. dr Momčila Zlatanovića, leksikografa, sakupljača narodnih umotvorina južne Srbije i vranjskog kraja, književnika i univerzitetskog profesora u penziji, te njegove kćeri Sanje Zlatanović, etnološkinje i naučne saradnice Etnografskog instituta SANU, portal Vranje News objavljivaće svake srede u ovoj godini feljton o narodnom pesništvu južne Srbije iz Zlatanovićevih rukopisa. Ovo značajno etnološko štivo produkt je obimnog i studioznog israživanja koje je Zlatanović sproveo na terenu tokom šezedesetih, sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošlog veka, istražujući narodno pesništvo vranjskih predela na samom izvoru, obilazeći narodne pevače i druge pojedince koji su, ponajviše u usmenoj korespondenciji, čuvali i prenosili znanje o narodnom pesništvu južne Srbije. Najveći deo prikupljenih rukopisa o ovoj temi Zlatanović je objavio u knjizi "Narodno pesništvo južne Srbije", u izdanju Narodnog muzeja Vranje, 1982. godine.
piše: prof. dr Momčilo Zlatanović
Vranje je vekovima imalo neuralgičnu geografsku, strategijsku i topografsku poziciju. Zbog toga je ono, sa svojom širom okolinom, bilo važna raskrsnica na Balkanu. Takav geopolitički položaj je učinio da Vranje bude jedan od interesantnijih gradova na putu od Soluna do Beograda. Ovde su se u svim razdobljima prelamali najrazličitiji uticaji. "To je čudo koliko se rasnih, političkih, ekonomskih i kulturnih poligona tu sudarilo, u jednoj jedinoj tački svojim oštrim rogljevima i tim sudarom stvorilo jedan jedini mali, ali tvrdi čvor" (Miloš Savković).
U srpskoj srednjovekovnoj državi u ovom kraju su postojale male, ali isturene i osetljive župe Preševo, Vranje i Inogošte. Od značaja je činjenica da su one u doba Nemanjića bile veoma naseljene. U ovim župama su vladali srpski feudalci sve do 1454. godine.
Osmanlijsko doba se može podeliti na dva perioda. Prvi je od tragične 1454, pa do 1690, a drugi od 1690. do 1878. godine. Bujanovac, Preševo i Trgovište bili su pod turskom vlašću sve do 1912. godine.
Za vreme austro-turskih ratova u XVII i u prvoj polovini XVIII stoleća stanovništvo je mnogo stradalo, a bilo je i snažnih migracionih kretanja, pa je jug Srbije dobrim delom opusteo.
Stanovništvo ovog dela Srbije održavalo je žive i raznovrsne ekonomske, kulturne i druge veze sa Makedonijom. Vranje, staro gradsko naselje, bilo je upućeno na razvijene makedonske gradove (Veles, Prilep i Bitolj, npr), naročito u prvoj polovini XIX veka. Jačih migracionih strujanja iz Makedonije bilo je u drugoj polovini XVIII i u prvoj polovini XIX stoleća. Zbog toga u narodnom pesništvu južnog dela Srbije ima srdonosti i prožimanja s makedonskim folklorom.
Kao administrativni, trgovački i kulturni centar, Vranje je bilo u stalnim dodirima i s Novobrdskom Krivom Rekom, Donjom i Gornjom Moravom, Prizrenom i Prištinom. Znatan broj rodova u vranjskim selima poreklom je sa Kosova. Stoga je posve razumljivo što pesme južnog dela Srbije sadrže crte koje se uočavaju i u gnjilanskom i prizrenskom melosu.
Vranje, Leskovac i Niš, sedišta značajnih pašaluka, politički i ekonomski bili su vezani za Carigrad. Iz njih su u grad na Bosforu odlazili mnogi trgovački karavani. U ovim varošima živeli su Srbi i Turci zajedno, pa je bilo međusobnih kulturnih uticaja i prožimanja elemenata srpskog (slovenskog) i turskog folkora.
Na narodne pesme južne Srbije veliki uticaj su imala muzička središta Vranje, Leskovac i Niš.
Najviše pesama je stvorio i pevao seljak, koji je obitavao u specifičnim uslovima patrijarhalno-zadružnog života, na balkanskoj vetrometini i raskrsnici puteva. "I taj svet, taj kremeniti seljak, koji je živeo u planini, na siru i ovnovini, na vinu i rakiji, s puškom u ruci, čije je svako čuvanje ovaca bilo četovanje i hajdukovanje, a svako silaženje u varoš čitava avantura, taj svet daleko od žena i slatkiša, daleko od grada i žeđi ambicija, razvijao je neku čudnu snagu i još čudniji moral. U njegovoj svireposti imalo je nežnosti, u njegovoj neprepredenosti mnogo bezazlenosti, u njegovoj sirovini zrnogospodstva" (M. Savković).
U niškoj, leskovačkoj i vranjskoj okolini, narodne umotrvorine se istražuju tek posle 1878. godine. Pre toga je bilo samo uzgrednih zapisa. Najveći broj pesama je zabeležen od 1950. do 1982. godine, poglavito u vranjskim predelima, u Leskovačkoj Moravi i u Zaplanju. Objavljene su poslednjih godina i takve lirske pesme i balade koje su u pogledu izvorne svežine, ustreptale osećajnosti, istančanosti stihova i neimarstva jezika pravi poetski dragulji.
Poetsko narodno stvaralaštvo u južnom i jugoistočnom delu Srbije zapisuje se i istražuje intenzivnije i osmišljenije upravo u vremenu kada ono, u novim društveno-ekonomskim prilikama, sve brže doživjuje transformaciju. Međutim, nerv kojim je narodna poezija, "iskonska žila kucavica", stvaralački vezana za sam živi život naroda i čoveka, ne može biti presečen.
(Momčilo Zlatanović: "Narodno pesništvo južne Srbije", izd. Narodni muzej Vranje, 1982)
(priredio Dejan Dimić)
PROFIL
Momčilo Zlatanović rođen je u selu Rataje kod Vranja 1934. godine. Poznati je vranjski i srpski leksikograf, sakupljač narodnih umotvorina Južne Srbije i vranjskog kraja, književnik i profesor univerziteta u penziji. Rođen je u porodici doseljenika iz Crne Trave, iz mahale Radovinci. Završio je Gimnaziju Bora Stanković u Vranju (1954) i Višu pedagošku školu u Nišu – Grupa za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost (1956). Diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Skoplju, na Grupi za istoriju književnosti naroda Jugoslavije (1958). Tu je i doktorirao (1973) s tezom "Istorijske pesme vranjskoga kraja". Radio je kao nastavnik srpskohrvatskog i ruskog jezika u Pasajnu kod Gnjilana, potom u Ekonomskoj školi i Gimnaziji u Gnjilanu (1956–1958-1959). Od 1960. bio je profesor i prosvetni savetnik u Vranju. Od 1967. godine predavao je teoriju književnosti, narodnu književnost i metodiku srpskohrvatskog jezika i književnosti na višim školama u Vranju. Potom je od 1993. godine do penzionisanja 2001. bio profesor narodne književnosti i retorike na Učiteljskom fakultetu u Vranju, na kome je osam godina bio i prodekan za naučnoistraživački rad (1993 - 2001). Po penzionisanju dve godine predavao je narodnu književnost na Filozofskom fakultetu u Nišu. Zlatanović se bavi narodnim pesništvom, leksikografijom, metodikom nastave književnosti i drugim oblastima nauke i kulture. Piše i kratku prozu. Krajem septembra 2019. godine dodeljena mu je povelja za životno delo koja nosi ime Mileta Nedeljkovića, jednog od najznačajnijih srpskih etnologa, proučavaoca narodne tradicije i istorije, publiciste i pedagoga.
Izvor: Wikipedia
