Zahvaljujući predusretljivosti jedne od najznačajnijih ličnosti Vranja od druge polovine 20. veka do danas prof. dr Momčila Zlatanovića, leksikografa, sakupljača narodnih umotvorina južne Srbije i vranjskog kraja, književnika i univerzitetskog profesora u penziji, te njegove kćeri Sanje Zlatanović, etnološkinje i naučne saradnice Etnografskog instituta SANU, portal Vranje News objavljivaće svake srede u ovoj godini feljton o narodnom pesništvu južne Srbije iz Zlatanovićevih rukopisa. Ovo značajno etnološko štivo produkt je obimnog i studioznog israživanja koje je Zlatanović sproveo na terenu tokom šezedesetih, sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošlog veka, istražujući narodno pesništvo vranjskih predela na samom izvoru, obilazeći narodne pevače i druge pojedince koji su, ponajviše u usmenoj korespondenciji, čuvali i prenosili znanje o narodnom pesništvu južne Srbije. Najveći deo prikupljenih rukopisa o ovoj temi Zlatanović je objavio u knjizi "Narodno pesništvo južne Srbije", u izdanju Narodnog muzeja Vranje, 1982. godine.
piše: prof. dr Momčilo Zlatanović
Lazaričke pesme i igre u Srbiji se najbolje održavaju u Vranjskoj Pčinji, u gornjim selima.
Jovan Hadživasiljević je opisao ritualne povorke lazarica u preševskoj kazi početkom XX stoleća i naveo pregršt pesama, uglavnom ljubavnih po sadržini. Svi tekstovi su kratki, samo je jedna pesma od dvadesetak stihova. Hadživasiljević je napomenuo: „U Pčinji idu u lazarice i devojke udavače – od osamnaest, devetnaest godina. - Mada je tada Pčinja kao pčinjski kol ulazila u sastav ove pogranične turske administrativne jedinice iz njenih sela, sudeći bar po jezičkim osobenostima, nije nijedan zapis.
Opsežnije su prikazali pčinjske lazarice Milenko Filipović i Persida Tomić. Naveli su i dve pesme, jednu od sedam, a drugu od devet osmeraca.
U pčinjskim visinskim selima u lazrice, i u naše vreme, odlaze odrasle devojke. U grupi ih je šest do devet. Skupljaju se u četvrtak uveče. U petak i u subotu (Lazarevu) je obilazak sela. U četvrtak i u subotu moraju da spavaju u istoj kući (prva i treća noć). Razilaze se u nedelju izjutra.
U petak, pre nego što grane sunce, lazarice odlaze na izvor ili potok. Čim ugledaju vodu, zapevaju: „Dobro jutro, stud’na vodo!“, a potom se umivaju. Ovo je relikt iz najdavnije starine. Pagani su na vodu gledali kao na živo biće. Godine 1973. lazarice u Donjem Stajevcu su na izvoru pevale:
Oj vodice, vodice, lazare,
oj vodice, vodice!
Mi ti rano dojdomo, lazare,
mi ti rano dojdomo!
Mi te rano pijamo, lazare,
mi te rano pijamo!
Mi ti rano pojamo, lazare,
mi ti rano pojamo!
Rano, rano na zora, lazare,
rano, rano na zora!
Puče zvezda na nebo, lazare,
puče zvezda na nebo!
Neje zvezda na nebo, lazare,
neje zvezda na nebo,
no lazari na voda, lazare,
no lazari na voda!
U pesmi „Za vodu“ iz Crvenog Grada javlja se i davnašnje verovanje: voda lazaricama nosi glas koji je uzela od njihovih drugarica i od domaćih životinja.
Kad se vrate sa izvora ili potoka, lazarice prvo pevaju u dvorištu doma u kojem su noćile. Prva pesma je namenjena odojčetu (kome do tada nisu pevale). Posle toga se obraćaju kući, domaćinu, domaćici, momcima, devojkama, devojčicama i dečacima itd. Domaćica baca žito grupi lazarica koja prva pohodi njenu kuću. Peva se „na putovanje“, „na šetanje“ i „na igranje“. Pesme mogu da budu čak od šezdeset i sedamdeset stihova. Narativna komponenta im je jako naglašena, a javljaju se i česta ponavljanja. Nigde u Srbiji nisu zapisivane tako dugačke pesme kao u gornjopčinjskim selima. „U Crvenom Gradu, Surlici, Stajevcu i u drugima“.
Među aktivnim lazaričkim pesmama u Pčinji je i takvih koje su u suštini mitološka slika. – Momku se peva „na igranje“, o opkladi mladića i Sunca – „koji će koga da preteče“. Pobedio je momak i uzeo Sunčevu sestru, „najubavu, najgizdavu“. – Nevesta razgovara sa Suncem i pita ga da li je videlo njene roditelje, braću i sestre. – Devojka se u grejanju, sijanju i stojanju takmiči sa Suncem i Mesecom i sl. Iz starine su i druge crte. – Lete „devet reda golubi/i deseto žeravi“ i padaju na dželepove dvorove. – Devojka je momku „srce aresala“.
MAGIJA U STAROM GLOGU
Za lazarički obred i lazaričke pesme znalo se nekad i u najsevernijim predelima Srbije. Proces gubljenja uveliko ih je zahvatio još u prvim decenijama XIX veka. Uporno suživele samo na Kosovu i u južnim i istočnim delovima Srbije. Među dva svetska rata, lazarice su egzistirale u Vranjskom Pomoravlju, Leskovačkoj Moravi, Crnoj Travi, Grdeličkoj Klisuri, Zaplanju, Lužnici i drugde.
U Vranjskom Pomoravlju, Leskovačkoj Moravi, Zaplanju i u drugim krajevima Srbije, lazarice su naglo počele da iščezavaju šezdesetih i sedamdesetih godina XX stoleća. A to je vreme velikih društveno-ekonomskih promena u seoskim naseljima; migracije u gradove je pojačana, zemljoradnja više nije jedino zanimanje, omladina se masovnije školuje itd. Istražujući društveno-ekonomska kretanja u Zaplanju od 1953. do 1965. godine, profesor Dragoljub Simonović je sakupljao i lazaričke pesme. Kako je zaplanjska tradicionalna kućna zadruga doživljavala sve bržu transformaciju, lazarice nisu više imale nekadašnji značaj i smisao. „One još žive jer još ima ostataka starih oblika društvenih regula, ali koje istovremeno i ustupaju pred novim vidovima društvenog života“. U seoskim domaćinstvima se sve manje veruje u magijsko dejstvo lazaričkih pesama u agrarnoj godini. U limitrofnom području Pčinje i u nekim vranjskim selima (Stari Glog), gde se još čuvaju pokoje iskonske forme života i privređivanja, ove pesme su i dalje tražene, ali ne kao ranijih godina.
Zapisi Milana Milićevića, Jovana Hadživasiljevića, Mihaila Riznića, M.Đ. Jovanovića, Vladimira Đorđevića, Miodraga Vasiljevića, Vidosave Nikolić-Stojančević, Dragoljuba Simonovića i mnogih drugih potvrđuju činjenicu da je lazarička narodna lirika najbrojnija i najbolje sačuvana među kalendarskim obrednim pesmama u Srbiji.
Pažljiva analiza tekstova lazaričkih pesama pokazuje da je u njima više vremenskih slojeva (od paganstva do XX veka), ali dominiraju oni koji se odnose na patrijarhalnu kućnu zadrugu
Ipak, lazaričke pesme u ovom kraju, u najvećem broju, i po motivima i po osnovnom osećenju kojim su prožete, pripadaju ljubavnoj lirici. Obredne su samo prema momentu pevanja i staroj melodiji. Opevaju fizičku lepotu devojke i njenu čednost, ali se pokatkad daje u izvrsnim hiberboličnim slikama i ljubavna strast. Momak je poljubio devojku, i:
Na tri mesta usta pukla,
tri su kapke krv kapnale.
Kude jedna što kapnala,
tuj je trava povenala;
kude druga što kapnala,
tuj je srce izgorelo;
Kude treća što kapnala,
tuj se zemlja raspuknala.
U lazaričkoj obrednoj lirici iz Vranjske Pčinje ima mnogo naracije, ali pokatšto zablista i prava poetska slika. – Lazari na vodi se upoređuju sa zvezdom koja je odjednom blesnula na nebu. – Iznad zelene gore je zasijala mesečina, a to je, u stvari, bio konjanik s puškom o ramenu. – Devojka Stana je sejala bosiljak, a nikla je gusta gora. Majstori su posekli šumu i sagradili tri česme: na jednoj se voda zahvata, na drugoj Stana pije, a na trećoj devojke platno bele. – Naoružan konjanik dolazi devojci koja je vratnice zatvorila „sas dva struka bosiljkova“. On nosi „sablju ognjanicu“. „Sablja sjaji, sva Morava greje“ i dr.
Lazaričke pesme u vranjskoj pčinji nisu samo etnografski i dijalektološki materijal, jer ima i takvih koje delimično ili u celini pripadaju umetnosti. Zadivi nas po koja pesnička slika, stegnut izraz ili zvučna magija reči.
(Nastaviće se)
(Momčilo Zlatanović: "Narodno pesništvo južne Srbije", izd. Narodni muzej Vranje, 1982)
(priredio Dejan Dimić)
POETSKI GOROSTAS
Mada su publikovani i tekstovi u antologijskom odabiru, o lazaričkim pesmama u Srbiji još ne postoji obuhvatnija i opsežnija studija. Mnogi istoričari naše narodne književnosti, čak i vrhunski, nisu na njih obraćali dovoljno pažnje.
Mnogobrojne lazaričke pesme su dobro očuvan i svež materijal za razna etnološka, etnografska i folkloristička istraživanja. U strogom izboru, one imaju i ne mali umetnički značaj. Vladan Nedić je prvi skrenuo pažnju na onu majušnu pesmu koja je pravi poetski gorostas. Antički je grandiozna i potresna slika o mladoj nevesti i njenoj neizmernoj čežnji za roditeljskim domom:
U sredi dvori mlada nevesta,
košulju spušta do crnu zemlju,
perja uzdiza do vedro nebo,
pa se prepira s jasno Meseče.
Ne mogu se zaboraviti ni stihovi o crnookoj devojci čije grlo podrhtava kao „čaša bekrija“. ZvUčna ekspresija, u nemalom broju osmeraca i deseteraca, dostiže vrhunac: „Rasrdi se rusa Bosa“, „Lepi Petre, perjanine“, „Nasred reke, na rastoke“, „Da l’ ti sukari kose sukaše?“ i dr.
PROFIL
Prof. dr Momčilo Zlatanović rođen je u selu Rataje kod Vranja 1934. godine. Poznati je vranjski i srpski leksikograf, sakupljač narodnih umotvorina Južne Srbije i vranjskog kraja, književnik i profesor univerziteta u penziji. Rođen je u porodici doseljenika iz Crne Trave, iz mahale Radovinci. Završio je Gimnaziju Bora Stanković u Vranju (1954) i Višu pedagošku školu u Nišu – Grupa za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost (1956). Diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Skoplju, na Grupi za istoriju književnosti naroda Jugoslavije (1958). Tu je i doktorirao (1973) s tezom "Istorijske pesme vranjskoga kraja". Radio je kao nastavnik srpskohrvatskog i ruskog jezika u Pasajnu kod Gnjilana, potom u Ekonomskoj školi i Gimnaziji u Gnjilanu (1956–1958-1959). Od 1960. bio je profesor i prosvetni savetnik u Vranju. Od 1967. godine predavao je teoriju književnosti, narodnu književnost i metodiku srpskohrvatskog jezika i književnosti na višim školama u Vranju. Potom je od 1993. godine do penzionisanja 2001. bio profesor narodne književnosti i retorike na Učiteljskom fakultetu u Vranju, na kome je osam godina bio i prodekan za naučnoistraživački rad (1993 - 2001). Po penzionisanju dve godine predavao je narodnu književnost na Filozofskom fakultetu u Nišu. Zlatanović se bavi narodnim pesništvom, leksikografijom, metodikom nastave književnosti i drugim oblastima nauke i kulture. Piše i kratku prozu. Krajem septembra 2019. godine dodeljena mu je povelja za životno delo koja nosi ime Mileta Nedeljkovića, jednog od najznačajnijih srpskih etnologa, proučavaoca narodne tradicije i istorije, publiciste i pedagoga.
Izvor: Wikipedia
