Koštana Borisava Stankovića već 125 godina živi na daskama srpskih i inostranih pozorišta, iako je ovaj dramski tekst osporavan od kritike kada se pojavio početkom prošlog veka. Ovo je, između ostalog, priča o putovanju i avanturama ovog komada na "ratnim stazama", od vrleti Albanije do Solunskog fronta, o njegovoj vrednosti, značaju i ljudima koji su čak i tokom ratnih sukoba čuvali njegovu vrednost i slavu.
Piše: Tomislav R. Simonović
Vranje - Život i stvaralaštvo Borisava Stankovića obeležili su ne samo usponi, već i duboki tragični događaji koji su ostavili neizbrisiv trag na njegovu književnu karijeru. Godina 1915. bila je jedna od najtragičnijih za srpsku književnost i samog Boru Stankovića. Kada su srpska vojska i narod započeli mučni put preko Albanije, Stanković je, kao i mnogi drugi, iz patriotskih razloga napustio svoju zemlju. Njegovo putovanje bilo je ispunjeno stradanjem i patnjom zbog razdvajanja od porodice i domovine, ali i nepokolebljivom voljom za preživljavanjem.
U Podgorici je uhapšen i odveden u austrijski logor, gde je proveo neko vreme u zatočeništvu. Za vreme boravka u logoru u Derventi, Stanković nije pisao o ratnim temama, niti je beležio svoja zatvorenička iskustva. Emotivno vezan za Vranje, svoju inspiraciju nalazio je u rodnom gradu. U logoru u Derventi 1916. je napisao dve crtice - Ludi Rista i Moja želja, koje su zahvaljujući Kosti Hermanu objavljene u časopisu Nada u Sarajevu. Kasnije su ove crtice objavljene u Velikom ilustrovanom srpskom narodnom kalendaru za godinu 1920, (u izdanju Knjižare Ise Đ. Đurđevića, Sarajevo).
Rista Simonović je 1954. otkrio obe crtice u ovom kalendaru, a crticu Ludi Rista objavio je u Književnim novinama iste godine. Međutim, Moja želja, nije nikada objavljena do današnjih dana.
Tokom Prvog svetskog rata, na Solunskom frontu, srpski vojnici su se suočavali sa brojnim izazovima, uključujući pad morala i čestu depresiju. U tim teškim uslovima, bilo je neophodno podići duh vojnika i pružiti im neku vrstu utehe i zabave. Početkom maja 1916. otpočelo je prebacivanje na Halkidiki (poznat kao Halkidičko poluostrvo). Upravo ovde su nastale prve pozorišne družine, koje su bile formirane u Vardarskoj diviziji (kasnije preimenovanoj u Jugoslovensku diviziju). U ovim uslovima, ograničene zabave, pozorište je postalo veoma važan oblik razonode i podrške vojnicima.
Jedna od najznačajnijih predstava izvedenih na Solunskom frontu bila je Koštana Borisava Stankovića. Pozorišne predstave su organizovane u okviru kulturnih aktivnosti Vardarske divizije, a služile su kao način da se srpski vojnici odmore od ratnih napora i osete bliskost sa svojom kulturom i domovinom. Zbog specifičnih uslova rata, muškarci su tumačili i ženske uloge. Pozorišna predstava Koštana osvetlila je patriotizam i kulturni život srpskih vojnika, istovremeno pružajući im trenutke radosti i bekstva od surove realnosti.
Zahvaljujući entuzijazmu i posvećenosti pozorišnih družina, kulturni život na Solunskom frontu nastavio je da živi, uprkos svim izazovima. Poznato je da su mnogi vojnici-pisci koji su sa sobom poneli svoje rukopise, morali da ih unište kako bi lakše prešli zavejane vrleti Albanije. Tako je srpska književnost ostala bez brojnih dela, uključujući i basne najpoznatijeg srpskog basnopisca Milana Vukasovića. On je zbog naredbe Vrhovne komande morao da uništi svoje radove. Ipak, zahvaljujući entuzijazmu pozorišnih družina, kulturni život na Solunskom frontu nastavio je da živi. Istoriografija je zabeležila da je u pojedinim divizijama u periodu od 1916. do kraja 1918. odigrano više od sto pozorišnih predstava.
Srpski vojnici i Vrhovna komanda imali su sreću da u svojim redovima imaju veliki broj kulturnih radnika-glumaca, umetnika i pisaca scenarija-koji su, čak i u nepovoljnim uslovima, uspevali da organizuju pozorišni život.
Uoči Nove 1915. godine, u II zavojištu Kombinovane divizije u Kavaji, u zapadnoj Albaniji, priređen je koncert za srpske ratnike. Profesionalni glumac Đura Marinković i Aleksandar Zlatković organizovali su program koji je obuhvatao pesmu, deklamaciju i šalu. Nakon natčovečanskih napora, obojica su stigli na Krf gde su se brzo oporavili i kao glumci pružili utehu i razonodu srpskim mučenicima. Krajem marta 1916. godine, nakon oporavka, započelo je prebacivanje srpskih ratnika na Solunski front, koje je završeno u maju iste godine na Halkidikiju. Tamo su osnovane prve pozorišne grupe sa iskusnim glumcima, koje su nastavile da neguju kulturni život srpskih vojnika.
Jedan od pionira pozorišnog pokreta na Solunskom frontu bio je Sima Stanojević Šućur, član Skopskog narodnog pozorišta. Stanojević je na frontu služio kao redov Drugog puka Vardarske divizije (kasnije poznate kao Jugoslovenska divizija). Zajedno sa pukovnikom Milanom Pribićevićem, osnovao je pozorište u svom puku. Pozorište Pribićevića poslužilo je kao uzor drugim pukovima duž fronta zbog čega je došlo do osnivanja drugih pozorišta.
Pukovnik Milana Pribićevića sa svojom grupom od 30 članova prednjačio je po kvalitetu i broju glumaca. Tri meseca su radili na organizaciji pozorišta pre nego što je Vardarska divizija 16. jula 1916. krenula u borbu protiv bugarskog okupatora. Tada je izvedeno šest predstava. Srpska vlada je pukovnika Milana Pribićevića poslala u Ameriku da prikuplja dobrovoljce za Solunski front, i to nije obeshrabrilo glumce da nastave sa radom. Sreća za srpske vojnike je bila u tome što su u njihovim redovima bili sposobni i kulturni radnici, koji su, čak i u izuzetno teškim uslovima uspeli da još više unaprede pozorišni život na Solunskom frontu.
Ulogu upravnika pozorišta umesto pukovnika Pribićevića, preuzeo je novi komandant Vardarske divizije Milan Đ. Radosavljević, rezervni kapetan I klase. Radosavljević je pre rata bio sekretar Ministarstva građevine Kraljevine Srbije. Uprkos nedaćama, duh srpskog naroda, vojnika i seljaka, pokazao je snagu i i svežinu zahvaljujući ovim predstavama, koje su im pomogle da lakše podnesu teret višegodišnjeg odsustva iz domovine i udaljenost od svojih porodica.
Nakon zimskog predaha, započela je nova faza rada pozorišta. Prva predstava te faze bila je Nušićev komad Knez od Semberije, izveden u Donjem Požaru, u maju 1917. godine u divizijskoj rezervi.
Pod upravom novog upravnika, kapetana Milana Radosavljevića, pozorišna grupa Vardarske divizije odigrala je više od sto predstava za vojnike. Evo dela iz zapisa kapetana Radosavljevića:
„Na teškom i nikada još nezapamćenom povlačenju srpskoga naroda i vojske kroz zaleđene i neprolazne klance i gudure negostoljubve i vrletne Albanije, razume se da se nije moglo misliti na umetnost.“
Ono što su uradili pukovnik Milan Pribićević i kapetan Milan Radosavljević u oblasti pozorišne umetnosti, verujemo da nije zabeleženo u svetskoj istoriji ratovanja. Naime, na samom frontu formirana je pozorišna grupa i građene su zgrade za izvođenje predstava. Pod Radosavljevićevom upravom izgrađena je nova pozorišna zgrada, umesto stare koja je bila od kamenja i zemlje opletena granjem. Sama pozornica nalazila se pod vedrim nebom.
U osnivanju pozorišta na Solunskom frontu značajnu ulogu odigrali su srpski kulturni radnici, koji su posle rata postali poznati i poštovani u Kraljevini SHS. Scenarista za Koštanu bio je poznati glumac i reditelj Dimitrije Ginić. On je nakon rata režirao Tašanu i glumio Mirona 1927. godine. Posebno je zanimljiv trenutak da je igrana deveta predstava Tašane, 23. oktobra 1927. dok je pogrebna povorka sa telom Bore Stankovića prolazila pored Narodnog pozorišta. Dimitrije Ginić je na Solunskom frontu napisao scenarije za Ivkovu slavu, Hajduk Veljka, Koštanu, Graničare i druge.
Zavesu, fasade, portale i kortine izradio je divizijski slikar Kosta Miličević, utrošivši 120 starih šatorskih krila. Gledalište je primalo oko 1.500 gledalaca, ali je bilo slučajeva kada je publika brojala i dva puta više. Dramaturg grupe, student filozofije Milan Vujaklija iz Slunja, često je bio sufler i upoznavao gledaoce sa sadržajem dela koja će biti izvedena. Sredstva za rad pozorišta obezbeđivana su dobrovoljnim prilozima starešina i činovnika, s obzirom na to da srpska vlada nije mogla da pomogne.
Na Solunskom frontu koristio se francuski franak, koji su vojnici dobili u albanskoj luci Sveti Jovan di Medua. Za potrebe pozorišta mesečno je prikupljano od 500 do 700 franaka, dok je za garderobu glumaca potrošeno oko 5.000 franaka. Najveći dobrotvor bio je artiljerijski pukovnik Voja Milojević, koji je garderobu nabavljao u Solunu. Među rekvizitima nalazile su se i daire za predstavu Koštana.
Kako su na Solunskom frontu nedostajale glumice, muškarci su se pripremali za ženske uloge. Reditelj Sima Stanojević Šućur, rešio je taj izazov, pripremajući izvanredne „glumice“u ličnostima Jovana Tošića, učitelja, i Đure Marinkovića, koji je pre rata bio glumac. Njih dvojica su majstorski igrali ženske uloge, a posebno je zapažen Marinković u ulozi Koštane i Stojan Ćosić kao Mitke. U šalvarama i sa dairem, uz pratnju vojnog orkestra pod dirigentskom palicom Urbana, Marinković je oživeo lik Koštane tako uverljivo da je Ratni dnevnik u martu 1918. zabeležio „da nije bilo razlike između njegovog nastupa i nastupa najboljih glumica u ovoj ulozi“.
Zapažene uloge u Koštani imali su glumci Nebojša Ćosić, student prava i glumac iz Osijeka, potom Dušan Zorić, činovnik uprave Senjskog rudnika i nekadašnji upravnik pozorišta Dragoš u Sarajevu, Antonije Pelagić, glumac i bivši upravnik Sloge iz Bijeljine i mnogi drugi.
Vojničko pozorište Vardarske-Jugoslovenske divizije do avgusta meseca 1918. imalo je 100 predstava, ukupno prikazujući 37 dela različitih pisaca. Od toga je bilo 15 predstava sa dva i tri čina, 22. sa jednim činom, a 10 predstava su činila dela inostranih autora.
Na Solunskom frontu i među vojnicima pričalo se o stvaranju nove države Jugoslavije, pa se zbog upoznavanja sa drugim narodima koji će živeti u budućoj državi vodilo računa da budu zastupljena dela pisaca iz svih krajeva nove države. Najčešće izvođeni komadi bili su: Hej Sloveni (Odavić), Devojačka kletva, Moravka, Koštana, Hajduk Stanko, Danak u krvi, Đido, Hajduk Stanko, Vojvoda Brana , Zulumćar, Običan čovek i drugi. Uprava pozorišta se potrudila da pre svake predstave upozna ratnike sa sadežajem dela, kako bi shvatili njegov značaj.
Posebno zapažena uloga bila je uloga Koštane, koja je bila poverena Đuri Marinkoviću. Njegova izvedba u šalvarama, sa belim cipelama na štiklama i sa dairem, uz pratnju vojnog orkestra pod dirigentskom palicom Urbana, bila je toliko ubedljiva da je Ratni dnevnik u martu 1918. zabeležio „da nije bilo razlike između njegovog nastupa i nastupa najboljih glumica u ovoj ulozi.“
Nezaboravne uloge Koštane u Beogradu pre rata, ostvarile su glumice Zorka Todosić-Teodosić i Draga Spasić koja je tumačila lik Koštane čak oko 300 puta u Knez Mihailovom pozorištu, poznatijem kao Narodno pozorište u Beogradu.
Najzastupljeniji pozorišni komadi na Solunskom frontu bili su po delima Branislava Nušića i Koštana Borisava Stankovića.
Istovremeno, Koštana se izvodila i u Beogradu o čemu je nemački slavista Robert Hodel pisao u svojoj knjizi o Bori Stankoviću Ranjav i željan. Zasluge za ovu inicijativu Hodel je pripisao civilnom guvernemanu i uredniku Beogradskih novina, Borinom prijatelju, Hrvatu Milanu Ogrizoviću.
„Kako je slučaj Ogrizovića lepo pokazao, čak i kolaborant (saradnik guvernemana) je imao mogućnost da iskoristi svoj položaj za plemenita dela. Ogrizović je, na primer, formirao pozorišnu grupu, koja je igranjem predstava u Beogradu i drugim delovima unutrašnjosti, prikupljala sredstva. Ovaj novac je bio namenjen za pomoć umetnicima, kulturnim radnicima i porodicama onih koji su se nalazili na Krfu, kao i širom Evrope i sveta.“
Sa oslobođenjem zemlje došla je sloboda, ali ne za Borisava Stankovića. Dnevni list Politika bio je jedini list u Kraljevini SHS i Jugoslaviji koji je vodio žestoku hajku protiv ovog velikog književnika.
Za razliku od Narodnog pozorišta u Beogradu, u kome se nisu izvodile predstave Koštane, u zagrebačkom Narodnom pozorištu izvođene su najbolje drame u Kraljevini SHS. Lik Koštane u Zagrebu tumačila je poznata glumica i pevačica Teodora Boberić Arsenović, koja je bila članica Narodnog pozorišta u Beogradu 50 godina, od 1906-1956. godine.
Zahvaljujući svojim istaknutim ulogama u Koštani i Tašani, pozorišna kritika Teodoru Boberić Arsenović predstavljala je kao treću najznačajniju glumicu koja je tumačila lik Koštane.
