Epske pesme o NOR-u u Jablanici: Hrabro momče kao soko sivi s njim se pleme i rodbina divi

Guslarski centar južne Srbije je Jablanica (u prvom redu veliko selo Gajtan). Na drugom mestu je, nema sumnje, Kosanica. I u jednom i u drugom predelu nosioci epske tradicije su pre svega potomci dinarskih doseljenika s kraja XlX stoleća. Epske pesme o oslobodilačkom ratu i revoluciji stvaraju se i u Toplici, Crnoj Travi i Pustoj Reci. U onim područjima znači, gde je još egzistiralo epsko pevanje i koja su ujedno bila žarišta revolucije.

Malo je gde u Jugoslaviji ispevano toliko epskih pesama, i to poetski snažnih kao upravo ovde. Beležili su ih Tatomir Vukanović, Sergije Dimitrijević, Dobrosav Turović, Dragutin Đorđević, Miroslav Milovanović i toliki drugi istraživači poetskog narodnog stvaralaštva, piše prof. dr Momčilo Zlatanović, poznati leksikograf i etnograf iz Vranja. Objavljen je u zbirkama i u drugim raznim publikacijama impozantan broj epskih narodnih pesama i epskih pesama hronika,

Epske narodne pesme su stvarane još u toku oružanog dela revolucije i imale su agitaciono-mobilizatorsku ulogu i bile ideološki vrlo aktuelne. Zna se, npr, da je gajtanski guslar Mirko Mujović guslao i na položaju. Pesma o boju na Rgaju, pak, rasturana je s letkom na terenu Jablanice.

Za ove pesme se, pokatkad, u literaturi tvrdi da nisu prave narodne pesme, da su gruba imitacija klasične epike i da kao takve pripadaju epigonskom stvaralaštvu.

Ovakvo mišljenje se ne može prihvatiti kad su u pitanju daroviti narodni pevači i guslari i pesme koje su prihvatane i menjane u kolektivu.

Da li se, npr, pesme Bukilića majka i Čolića majka, koje je još za vreme rata ispevao Radovan Šolević iz Sjekirače, mogu smatrati narodnim?

Šolević je još od detinjstva učio da peva uz gusle od istaknutih guslara u rodnoj Kosanici. Kasnije se upoznao sa glasovitim guslarom Jovanom Mlađenovićem (1846 — 1946), koji se 1892. godine doselio iz Crne Gore (sa Jezera). Prema tome, njegova pesnička škola jesu gusle i narodna epika. Ljubav prema tužbalicama u zavičaju i znanje stihova iz njih pomogli su mu da u epsko tkivo svojih pesama o partizanskoj majci utka i tužbaličke deseterce.

I Obrad Simonović je živeo u kraju sa bogatom i borbenom epskom tradicijom - i učio da gusla od lokalnih guslara. A u toku oslobodilačkog rata i revolucije, neposredno posle značajnih događaja, on sastavlja pesme i gusla ih pred borcima i narodom. Njegova guslarska pesma Bojnička žalopojka, prihvaćena od mnogih pevača, doživela je na svojem putu mnoge transformacije, postala kolektivna, pa se javlja i kao antitužbalica i zgusnuta balada.

Guslar Simonović i sam je menjao pesmu (proširivao pojedina mesta, doterivao stihove). Najpotpunija je varijanta iz zbirke Miroslava Milovanovića - sadrži više od sto pedeset deseteraca. Bez obzira na to što su pokatkad u njoj stihovi nedovoljno izbrušeni, ona je jedna od najpotresnijih pesama o bezumlju zločina u drugom svetskom ratu. Ona je osobeno pesnično delo i po svojoj poetskoj strukturi. Početak je čisto epski, mnogi stihovi imaju lirsku boju žalopojke, da bi kraj bio posve u tonu antitužbalice.

Radovan Šolević, Obrad Simonović i drugi poznati guslari i južnoj Srbiji čitali su i pesme iz zbirki Vuka Karadžića i, u izvesnom smislu, ugledali se na njih, ali epigoni nisu.

Privlačio ih je i Gorski vijenac i to u prvom redu kao zanosna himna slobodi, čojstvu i junaštvu. Njegoš, vrstan poznavalac narodnog pesništva i guslar, blizak im je i po tome što je i on svoj poetski izraz dobrim delom gradio prema zakonitostima usmenog narodnog stvaralaštva.

Kao što je u nauci više puta isticano, svi junaci nisu podjednako pogodni za pesničko oblikovanje.

Stvaraoce epskih narodnih pesama u južnoj Srbiji najdublje je među Južnomoravcima impresionirala ličnost Ratka Pavlovića Ćićka. Idejna i moralna struktura ovog lika su od bitnog uticaja što je on zauzeo tako važno mesto u partizanskoj narodnoj poeziji uopšte. Student iz Berilja je ranjen kod Madrida kao kapetan republikanske vojske. Neumorno organizuje ustanak u Toplici i prvi je komandant Topličkog partizanskog odreda. Gine kao komandant Drugog južnomoravskog odreda kod sela Strazimirovca (blizu Crne Trave) u aprilu 1943. godine. Ovaj prekaljeni borac bio je i pravi marksistički intelektualac. Kao visoko moralnu ličnost krasio ga je komunistički humanizam. Njegove britke i optimističke reči ulivale zborovima narodu snagu da istraje u odsudnim su na bitkama. Kao takvog su ga toplo voleli borci i narod. Zato i nije bilo lako saopštiti masama da je poginuo najpopularniji južnomoravski partizan.

Komunisti su dobro procenili da je neophodno o njegovoj smrti ispeva pesma, koja bi predstavljala poziv da se borba protiv okupatora i domaćih izdajnika nastavi i da se pali komandant osveti. Odlučeno je da pesmu sastavi Simonović, guslar iz Glasovika, koji je lično poznavao Ratka Pavlovića i divio mu se kao borcu i čoveku. I već u maju prva verzija pesme bila je gotova. Njome su zabrujale gore, doline i polja gde je delovao ovaj narodni heroj, a potom je odjekivala i u drugim mestima i predelima, pa i van Srbije. Prihvatali su je, menjali, dopunjavali ili skraćivali mnogi pevači i guslari. Njena dužina varira od krajnje sažete pesme od nekoliko stihova do pesme s većim epskim zamahom - do dvesta deseteraca.

Potonji guslari stvarali su u okvirima poetike epske pesme i epske pesme hronike, ali u njihovim desetercima dolazi do izražaja i individualna poetika.

U epskim pesmama Radovana Šolevića izrazita je lirska komponenta. U pesmi Čolića majka, koja je duža od klasične epske balade Majka Jugovića iz zbirke Vuka Karadžića, epski se u prvom delu opeva pogibija mladića Budimira Čolića, istaknutog puškomitraljesca iz Dobrog Dola, na Grgurovcu, Ali Šolević ima smisla za lirsku pojedinost: iza zvezde petokrake poginulog Čolića nalazi se stručak bosiljka što mu ga je sestra na rastanku dala. U drugom delu pesma dobija sve izrazitiju liričnost. Majka nad mrtvim telom svoga sina izgovara potresnu tužbalicu bola i ponosa:

“Budimire, rano moja ljuta,
iz gradine ružo istrgnuta!
Evo, sine, sunce na zahode,
majka tebe dođe u pohode!
Da te vidim i da se ponosim,
što mi pade, narod ne izdade!”

Bukilića majka, pesma o narodnom heroju Vladimiru Bukiliću, koji je poginuo kao komandant Druge južnomoravske brigade na Pasjači 1944. godine, nije tako skladna u kompozicijskoj strukturi: razgovor gavrana i mrtvog junaka previše je razvučen. Najviše poezije je u stihovima u kojima se izliva bol majke Bukilića, a koji, doista, podsećaju na bolja mesta iz crnogorskih tužbalica:

“O moj Mićo, rano moja ljuta,
pre vremena ružo istrgnuta!
Ti mi cveta za malo zemana,
a pogibe od ljutijeh rana!
Moj ponose, moja uzdanice
čedo moje, bratska perjanice!”

Zna se da su guslaritog vremena svestranu pažnju posvećivali zvučnosti svojih deseteraca. Slika postaje izuzetno značajno izražajno sredstvo. U darovitih stvaralaca on je prirodan i nenametljiv. Šolević u tom pogledu nema premca među pevačima-pesnicima južnoj Srbiji, navodi prof. dr Momčilo Zlatanović. On se u većoj meri koristi i desetercima iz klasične epike, povezujući ih skladnu celinu, i, često, postiže silnu zvučnu impresiju:

Metak zgodi mladoga vojnika,
iz podnožja Ivanove Kule,
kojega su vile zadahnule,
hrabro momče, Čolić Budimira.
Vitka stasa, a melemna glasa,
bjela lica, mrkih nausnica,
smeđa oka, a pleći široka.
Hrabro momče, kao soko sivi,
s njim se pleme i rodbina divi.
Pade momče, nema ga da živi.
Na zlo ga je mjesto pogodio,
među puca, đe mu srce kuca.
Krv se prosu te oboji rosu.
Momče pade, više ne ustade
Niti jeknu, niti pak leleknu.

Jedna od bitnih odlika pesama darovitog gajtanskog guslara Milana Albijanića je sažetost i uopštavanje. Takve su, npr, pesme Prva ustanička puška, Slobodna je domovina mila i Na grobovima palih žrtava. Stiče se utisak da je ovaj guslar na događaje i ličnosti gledao sa neke vremenske distance. Njegovi stihovi mogu da budu i u aforističkom vidu i gradacijskom nizu. Čobanin, zemljoradnik i rudaru jami, on je pesnički zanat učio ne samo od svojih zemljaka guslara nego i od pesnika Petra Petrovića Njegoša. Za dokaz ove tvrdnje dovoljan je početak sintetičke pesme Narodna pesma i gusle kroz vekove:

Grlite se, strune, na guslama,
ponosi se onaj ko vas ima.
Preko vas je svojim potomcima
čeličio srce u grudima.
Vas su vile u oblake svile,
zlatom svojih kosa okitile,
dahom svojim glas vi podarile,
te pevaču u krilo spustile.

Albijanić opeva, katkad dramatično, masovno herojstvo i tragediju. Takva mu je pesma Streljanje rodoljuba u Kragujevcu, čiji deseterci, iako nedovoljno istančani, deluju uzbudljivo do suza:

U toj strašnoj jurnjavi i huci
prodorni se čujahu jauci;
mnoge majke ruke ispružahu
deci što ih od njih otrzahu.
Pište sestre, žalost srca para,
ali srca nema u varvara.

Jedan od najpopularnijih partizanskih guslara u južnoj Srbiji je Mirko Mujović, rođen 1913. godine u Gajtanu, poreklom Moračanin. Još u trinaestoj godini je naučio da gusla i peva o starim junacima. Već 1936. godine pojavljuje se kao guslar i van rodnog kraja.

Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija bili su za Mujovića snažno nadahnuće za stvaranje novih pesama i ovaj guslar stvaralac ima svoju pesničku koncepciju, koja se najbolje očituje u dužoj epskoj pesmi hronici s kataloškom kompozicijom.

U Pesmi o Gajtančanima palim u NOB-u, koja sadrži više od pet stotina stihova, Mujović opeva poginule borce i žrtve fašističkog terora iz svoga sela. On je strogo vodio računa o tome da ničije ime ne izostavi. Za njega je karakteristično hroničarsko pričanje i pouzdanost činjenica. Da je i pesnik, pokazuju uvodni stihovi ove pesme:

Fašisti mi selo plijenili.
Gajtan mali ognjem popalili,
i veliko stado odjavili.
Ne ostade berićeta zrna,
osim zemlje i ugljena crna;
te se narod hrani raznom travom
pod Radanom planinom krvavom.
Sve se gladno planinom razmilje
da sabere korenje i bilje.
Gule kore sa lipove gore,
nigde seljak u njivi ne ore!”

Skojevka sestrinski oplakuje poginule zemljake:

“Zorna braćo, partizani mladi,
što vam sunce prerano zahladi.
Crna zemlja prekri vaša lica,
ojadi se mnoga porodica.
Zaručnice mnoge će da pište
za momcima palim na bojište.
Siv-sokole, poslušaj sa grane,
za sve pale hrabre Gajtančane!”

Epsko pevanje o oslobodilačkom ratu i revoluciji pokazuje raznovrsnost i u pogledu oblika u kojima se javlja (krajnje sažeti epski oblici, kratke i jezgrovite epske pesme, epske pesme sa širokom epskom osnovom i epske pesme hronike).

Sažeti epski oblici i kraće epske pesme neretko su nastajali i preobražavanjem dužih individualnih epskih pesama. Na desetine je, npr. inačica pesme Obrada Simonovića o smrti Ratka Pavlovića.

Epskim pesmama hronikama istoričari književnosti i folkloristi posvetili su znatno manje pažnje nego što to one zaslužuju. Konstatuje se da im je kompozicija labava i da su bez stilizacije i uopštavanja. Pri tome se gubi iz vida činjenica da ovaj epski oblik ima svoje specifičnosti, a jedna od bitnih je kataloška kompozicija. One se, dakako, i stvaraju prema posebnim strukturnim zakonitostima. Zato im treba drugačije pristupiti i vrednovati ih.

Dvostih sa srokom je osnovna forma narodne epike ovog razdoblja, ali su zapisivane i pesme u desetercima bez rima. U nauci o književnosti i folkloristici izražavano je mišljenje .da rimovani stihovi označavaju u stvari propadanje naše epike. Da li je to baš tako?

Osnovna ideja ovih pesama je kao i u klasičnoj epici: borba za slobodu. Ali narodni pevač naglašava da “Tito vodi proletere”, da je Komunistička partija “zvezda vodilja” i da su bratstvo i jedinstvo naše najveće bogatstvo. Dakle, to je nova sadržina, revolucionarna u najvećem stepenu, a koja se teško može izraziti poetskim sredstvima epskih narodnih pesama iz vremena Vuka Karadžića, Zbog toga su guslari i pesmopojci morali da traže drugojačiju pesničku formu.

Vrednost epskih pesama i epskih pesama hronika je u plemenitosti i uzvišenosti njihove u prvom redu idejne i etičke strane, konstatuje prof. dr Zlatanović.

Zadive nas, međutim. u najboljim pesmama ne samo oštrina zapažanja nego i gustina epskog pričanja, pa i metaforičnost deseteraca (“planine se ogrnuše suncem”, “krvav oblak zemlju pritisnuo”, “a drug Tito kovač nove zore” i dr.).

Nekolike pesme imaju čak i antologijsku vrednost. Takve su, svakako, Čolića majka i dve-tri varijante o pogibiji Ratka Pavlovića Ćićka.

Epske narodne pesme o oslobodilačkom ratu i socijalističkoj revoluciji, u strogo odabranim primerima, predstavljaju dragoceno kulturno nasleđe i imaju trajan ideološki i estetski značaj.