Zahvaljujući predusretljivosti jedne od najznačajnijih ličnosti Vranja od druge polovine 20. veka do danas prof. dr Momčila Zlatanovića, leksikografa, sakupljača narodnih umotvorina južne Srbije i vranjskog kraja, književnika i univerzitetskog profesora u penziji, te njegove kćeri Sanje Zlatanović, etnološkinje i naučne saradnice Etnografskog instituta SANU, portal Vranje News objavljivaće svake srede u ovoj godini po jedan deo feljtona o narodnom pesništvu južne Srbije iz Zlatanovićevih rukopisa. Ovo značajno etnološko štivo produkt je obimnog i studioznog israživanja koje je Zlatanović sproveo na terenu tokom šezedesetih, sedamdesetih i početkom osamdesetih godina prošlog veka, istražujući narodno pesništvo vranjskih predela na samom izvoru, obilazeći narodne pevače i druge pojedince koji su, ponajviše u usmenoj korespondenciji, čuvali i prenosili znanje o narodnom pesništvu južne Srbije. Najveći deo prikupljenih rukopisa o ovoj temi Zlatanović je objavio u knjizi "Narodno pesništvo južne Srbije", u izdanju Narodnog muzeja Vranje, 1982. godine.
Piše: prof. dr Momčilo Zlatanović
Rasprave Svetislava Vulovića i Svetislava Simića i najnovija istraživanja Vidosave Nikolić-Stojančević i drugih folklorista ubedljiv su dokaz da se u vranjskim predelima zna i za epske narodne pesme.
U XIX veku u vranjskom kraju je radilo više škola, u kojima su upotrebljavane različite knjige, pa i one iz Srbije i Vojvodine i na srpskom jeziku, što je uticalo na celokupni društveni i kulturni život, pa i na narodnu epiku.
U prvoj polovini XIX stoleća postojale su manastirske škole, prvenstveno pri manastirima i crkvama, u kojima je nastava izvošena na lokalnom govoru. Najpoznatija je bila škola u Prohoru Pčinjskom, koja je pripremala učitelje i sveštenike za čitavu vranjsku okolinu, a i za druge krajeve. S obzirom na to da je ovaj manastir održavao veze s Hilandarom i da je imao veliku biblioteku, može se pretpostaviti da su u njemu živeli i radili i obrazovani ljudi i ljubitelji knjiga. Uostalom, iz ove škole je prešao u Vranje Martirije Hilendarac i kao učitelj predavao iz crkvenoslovenskih knjiga od 1820. do 1830. godine.
U školi u Prohoru Pčinjskom radio je i jeromonah Silvester. U manastir je došao oko 1840. godine i u ovom verskom i kulturnom centru živeo i delovao dosta dugo. "Silvester je bio poznat i kao pevač svetovnih pesama. Od njega se i danas pamte i pevaju mnoge pesme narodne“. Jednu epsku pesmu koja je ostala od Silvestera, i to onako „kako se ona peva u Pčinji“, zapisao je Jovan Hadživasiljević, ali je žalio što nije mogao da je objavi u svojoj monografiji o Prohoru Pčinjskom. Učenici su u manastirskoj školi mogli da nauče poneku junačku pesmu na srpskom jeziku.
Još pre oslobođenja od Turaka u Vranju je izvođena nastava i na srpskom književnom jeziku. Od 1837. do 1857. godine u ovom gradu učiteljuje Anđelko Cvetković, koga je mudar i snalažljiv Vranjanac Mihajlo Pogačarević doveo iz Srbije. Cvetkovićeva škola je bila časlovačka, ali je on predavao i srpsku istoriju i maternji (srpski) jezik. U radu se služio srpskom čitankom i bukvarom. Verovatno je upoznao učenike i sa srpskim epskim pesmama. Iako su turske vlasti sve više suzbijale svaki srpski uticaj i podržavale bugarsku školu, u Vranje su dolazili i samopregorno radili pod najtežim uslovima sposobni učitelji i borci za srpske ideje. Takvi su bili: Milan Kovačević, Vićentije Dimitrijević, Milojko Veselinović i drugi. Godine 1870. Vićentije Dimitrijević je predavao sve predmete koji su tada izučavani u osnovnim školama u Srbiji. Milojko Veselinović dolazi u Vranje 1872. godine. Njegova škola već 1874. godine ima 315 učenika. Ovaj požrtvovani učitelj i oduševljeni nacionalni radnik šalje u Beograd na školovanje prve učenike iz vranjskog kraja.
Škole u kojima se predavalo na srpskom književnom jezniku značile su ne malo u popularisanju Vukovih epskih pesama. Jer, ako je trebalo pružiti učeniku lektiru na srpskom jeziku, to su pre svega mogle da budu narodne pesme, u prvom redu junačke.U širenju srpskih epskih pesama na jugu Srbije postoje dva perioda: do 1878. godine i od oslobođenja Leskovca i Vranja od Turaka do balkanskih ratova.
Vukove pesmarice su se pojavile u Vranju, nesumnjivo, posle 1830. godine, a to je vreme kad je grad ekonomski bio vrlo snažan, a njegovi trgovci viđali se na najpoznatijim balkanskim pijacama. Kao što je poznato, posle promulgacije hatihumajuna 1856. godine knjige su u Tursku unošene uz dozvolu carskih vlasti. Jasno je da su srpske knjige, pa i pesmarice, mogle mnogo da budu unopene u Vranje od 1856. do 1860. godine. Bogati vranjski trgovci i industrijalci boravili su u mestima gde su one slobodno prodavane. Do njih su mogli da dođu i u makedonskim gradovima. Iz Prilepa su, npr, donosili knjige u Vranje Jova Kadžabašija, Đorđije Džika i Tasa Miludinče. U Leskovac ih je, pak, donosio trgovac Tasa Aranđelović. Nakon 1860. godine knjige na srpskom jeziku su zabranjivane i uništavane, te su Vranjanci i Leskovčani Vukove epske pesme mogli da čitaju i slušaju samo potajno, i na noćnim sedeljkama.
U delima i radovima Jovana Hadživasiljevića nalaze se i ovde-onde zanimljive beleške o Vukovim pesmama u Vranju pre 1878. godine. Hadživasiljević ističe da su te pesme za Vranjance bile „najomiljenija jedno doba i jedina lektira“. Na drugom mestu tvrdi: „Sve Vukove knjige je svaki ukućanin i po spoljašnosti raspoznavao. Porodice koje ih nisu imale pozajmljivale su ih na čitanje na sedeljkama“. Svakako da „sve Vukove knjige“ nisu mogle da budu podjednako tražene i čitane. Šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog stoleća u Vranju je najveći značaj pridavan onim pesmama u kojima je jače naglašena nacionalna i oslobodilačka misao. Najstariji Vranjanci pričaju da su od svojih predaka slušali kako su ranije, na slavama i sedeljkama, najradije čitane epske (junačke) pesme. Što se tiče Vukovih lirskih pesama, one nisu mogle da budu tako popularne i da potiskuju u gradu i na selima raznovrsnu obrednu i običajnu liriku.
Kao velike znalce srpskih pesama Hadživasiljević pominje Hadži-Ristu Dobrevića, Hadži-Tomu i druge. U kući Janje Vlajinca, trgovca i industrijalca, koji je proputovao celo Balkansko poluostrvo, prema pesmama je gajena velika ljubav. Njegova kćer Sofija Stajić, mati dr Uroša Stajića, znala je naizust sve Vukove pesme srednjih vremena još pre svoje udaje 1868. godine. Pre oslobođenja od Turaka u Vranju je požrtvovano radila za srpsku stvar i Hadži-Katarina Vranjska, rođena 1838. godine, kći uglednog Vranjanca Mihajla Pogačarevića. Ona je u svojem domu krila srpske knjige da ne bi bile uništene. Kao humana i duševna žena, pomagala je siromašne ljude bez obzira na njihova verska opredeljenja. Pošto je često dolazila u dodr s narodom, verovatno je radila i na propagiranju srpskih knjiga.
I pored toga što su poslednjih godina pre oslobođenja Vranja srpske knjige uveliko uništavane, Vranjanci su uspeli da pojedine sačuvaju. To potvrđuje i ovaj podatak. Početkom 1878. godine u Vranju je boravio i Aleksa Jovanović, auditor smederevske brigade. Tom prilikomje našao zbirku Vukovih pesama donetu ranijih godina.
(Nastaviće se)
(Momčilo Zlatanović: "Narodno pesništvo južne Srbije", izd. Narodni muzej Vranje, 1982)
(priredio Dejan Dimić)
PROFIL
Prof. dr Momčilo Zlatanović rođen je u selu Rataje kod Vranja 1934. godine. Poznati je vranjski i srpski leksikograf, sakupljač narodnih umotvorina Južne Srbije i vranjskog kraja, književnik i profesor univerziteta u penziji. Rođen je u porodici doseljenika iz Crne Trave, iz mahale Radovinci. Završio je Gimnaziju Bora Stanković u Vranju (1954) i Višu pedagošku školu u Nišu – Grupa za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost (1956). Diplomirao je na Filozofskom fakultetu u Skoplju, na Grupi za istoriju književnosti naroda Jugoslavije (1958). Tu je i doktorirao (1973) s tezom "Istorijske pesme vranjskoga kraja". Radio je kao nastavnik srpskohrvatskog i ruskog jezika u Pasajnu kod Gnjilana, potom u Ekonomskoj školi i Gimnaziji u Gnjilanu (1956–1958-1959). Od 1960. bio je profesor i prosvetni savetnik u Vranju. Od 1967. godine predavao je teoriju književnosti, narodnu književnost i metodiku srpskohrvatskog jezika i književnosti na višim školama u Vranju. Potom je od 1993. godine do penzionisanja 2001. bio profesor narodne književnosti i retorike na Učiteljskom fakultetu u Vranju, na kome je osam godina bio i prodekan za naučnoistraživački rad (1993 - 2001). Po penzionisanju dve godine predavao je narodnu književnost na Filozofskom fakultetu u Nišu. Zlatanović se bavi narodnim pesništvom, leksikografijom, metodikom nastave književnosti i drugim oblastima nauke i kulture. Piše i kratku prozu. Krajem septembra 2019. godine dodeljena mu je povelja za životno delo koja nosi ime Mileta Nedeljkovića, jednog od najznačajnijih srpskih etnologa, proučavaoca narodne tradicije i istorije, publiciste i pedagoga.
Izvor: Wikipedia
Ovaj tekst objavljen je u sklopu projekta "Vranjski glas daleko se čuje" koji je sufinansiran sredstvima iz budžeta Grada Vranja. Mišljenja, stavovi i zaključci izneti u tekstovima su isključiva odgovornost portala Vranje News i autora i ne odražavaju mišljenja i stavove lokalne samouprave Vranja.
